Аҕа таҥара

Аҕа таҥара оҕо аҕатын курдук буолар баҕа санааны иҥэринэн улахан киһи буоларыгар көмөлөһөр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрин, улахан дьон тугу оҥороллорун үтүктэн, батыһан үөрэнэр. Кинилэри үтүктэн хаамар, хайдах саҥаралларын үтүктэн саҥара үөрэнэр. Дьиэлэригэр сахалыы саҥарар төрөппүттэр оҕолорун сахалыы саҥарарга үөрэтэр кыахтаналлар.

Аҕа уонна ийэ таҥаралар оҕо иитиитин икки өрүтүн үөскэтэллэр, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэриттэн оҕо кыра эрдэҕиттэн ити быһаарыыны тутуһарыгар үөрэтэллэр. Аҕа аан бастаан үлэҕэ-хамнаска үөрэтиини баһылыыр буоллаҕына, ийэтэ оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитэн бэрээдэктээх, киһилии быһыылаах буолууга үөрэтэр күүһэ улахан.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ төрөппүттэргэ туһата аһара улахан, оҕону иитиигэ таба суолу ыйан биэрэр. Өй-санаа төрүттэрин оҕоҕо иҥэрэн биэриини төрөппүт эрэ ситиһиилээхтик оҥорор кыахтааҕыттан таҥара үөрэҕин туһанааччылар, тарҕатааччылар буолаллар. Өй-санаа тутулуктарын быһаарар аҕа, ийэ таҥаралар олус былыргы кэмнэргэ үөскээн олоххо киирбиттэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата эбиллэн, уларыйан иһэрин аҕа уонна ийэ таҥаралар бааллара быһаарар. “Оҕо таҥарата – төрөппүтэ” диэн этии хаһан даҕаны уларыйбат. Оҕолоро кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрин куруук батыһа, үтүктэ, кини курдук буола сатыылларыттан, оннук баҕа санааны үөскэтинэллэриттэн улаатан истэхтэринэ баҕа санааларын киһилэригэр, киһи таҥараларыгар кубулуйаллар.

«Оҕом, мин курдук буол», «тугу барытын мин оҥорорум курдук оҥор» диэн этэн үөрэтии төрөппүтү оҕо таҥаратыгар кубулутар, улахан киһи курдук буолар баҕа санааны иҥэрэр, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго, сыыһа-халты туттубакка үөрэтэр. Оҕо төрөппүттэрин этэллэрин истэриттэн, соннук толороруттан төрөппүтүн курдук майгылаах, быһыылаах буола улаатара быһаарыллар.

Оҕо төрөппүтүн хаһан баҕарар, ким да буолбутун, улаханын, элбэҕи сатыырын иһин үтүктэр, кини курдук, улахан киһи буолар баҕа санаата хаһан баҕарар олохсуйар. Оҕотун киһи быһыылаах буолууга үөрэтиэн баҕарар төрөппүт бэйэтин быстах баҕа санааларын быраҕан оҕотугар үтүө, үчүгэй эрэ өттүнэн көстө, биллэ сатыыра, үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэтэрэ оҕоҕо үчүгэй үгэстэри үөскэтэринэн туһата улаатар.

Кыра уол оҕо аҕатын баҕа санаатын киһитигэр кубулутан таҥара оҥостор. Аҕа оонньуурга, бэрээдэги тутуһарга, ону-маны оҥорорго, үлэҕэ-хамнаска иитэр-үөрэтэр, дьарыктанар буоллаҕына, оҕотун таҥаратыгар быһаччы кубулуйар. Оҕо баҕа санаатын киһитэ, үтүктэр, батыһар, кини курдук буола сатыыр киһитэ – таҥарата, төрөппүтэ, аҕата буолар.

Аҕа үөрэҕэ сахалыы “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа” диэн өс хоһоонунан бэриллэр. Оҕо аҕата олорбут олоҕун салгыахтааҕын уонна өссө хатарыллан баһыйыахтааҕын биллэрэр. (1,10).

Үлэҕэ үөрэтии эрэйдээх, оҕоттон ураты тулуурдаах буолууну ирдиир. Үлэҕэ сылдьан сыыһа-халты туттунуу, атыннык, уратытык, айыыны оҥоро сатааһын үгүстүк табыллыбат, куһаҕан буолара элбэх. Аҕа “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутуһуннара үөрэттэҕинэ оҕото сыыһаны-халтыны оҥорон быстах быһыыга түбэһэрэ аҕыйыыр. Аҕа эппитин хайаан да толоруу оҕоттон ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Оҕо улаатан иһэн элбэх сыыһаны-халтыны оҥорор кыахтанарын “Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй” диэн өс хоһооно биһиэхэ тириэрдэр. Бу өс хоһоонун таба өйдөөн киһи бэйэтэ сыыһа-халты туттунарыттан куһаҕан быһыыны элбэтэрин билэн оҕону киһи быһыытын тутуһарга, аһара барбакка иитэр, үөрэтэр туһалаах.

Хайаан да туолуохтааҕы, оҥоруллуохтааҕы оҥорор буолуу үтүктэн үөрэтиинэн ситиһиллэр уонна үтүктэргэ аналлаах таҥараны үөскэтэр. Оҕо улаатан истэҕинэ үтүктэн үөрэнэр киһитэ, таҥарата, аҕата хайаан да баара өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар тириэрдэр.

Киһи уһун үйэтин тухары дьон урут оҥорбуттарын курдук оҥоро сылдьара ордук элбэх. Дьон оҥороллорун курдук оҥоруу киһи буолууну, киһи быһыылаах буолууну үөскэтэр. Оҕо улаатан иһэн тугу барытын улахан киһи, төрөппүтэ оҥорорун курдук оҥорор буолуута киһи буолууну ситиһиитигэр тириэрдэр. Оҕо аҕата оҥорорун курдук оҥорууга дьулуһуута, соннук оҥоруута, кини курдук буола сатааһына аҕатын таҥаратыгар кубулутар.

Төрөппүт оҕо таҥаратыгар кубулуйарыгар дьиэ атын кэргэттэрэ «Кини этэрин истиҥ!» «Кини курдук буолуҥ» диэн этэр буолуулара аҕа төрөппүт таҥараҕа кубулуйарыгар олук, тирэх буолар. Бу быһаарыы ыаллар бэйэ-бэйэлэрин ытыктаһалларыттан, этэр тылларын истэллэриттэн улахан тутулуктааҕын бэлиэтиэ этибит. Сахалар ыал буолуу үөрэҕэр туһанар “Тэҥнээҕин булунуу” диэн этиилэрэ төрөппүттэр бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээх сыһыаннарын олохтуурунан оҕону иитиигэ суолтата өссө улаатар. Итини тэҥэ төрөппүт оҥорор быһыытыгар, саҥарар саҥатыгар бэйэтин мөлтөҕүн көрдөрбөтөҕүнэ, оҕото улаатыар, кинини баһыйыар диэри үтүктүөн сөп. Төрөппүт хас биирдии этэр тылларын сыаналаан саҥарара, куһаҕан тыллары туттубата, куһаҕан быһыылары оҕотугар оҥорон көрдөрбөтө ордук.

Олох уларыйара түргэтээн иһэр. Түргэнник сайдан иһэр үөрэх, үлэ-хамнас көрүҥнэригэр оҕо төрөппүтүн баһыйа сайдар кыаҕа билигин аһара улаатта. Оҕо улаатан истэҕинэ баҕа санаата эмиэ уларыйан, саҥа баҕа санаалар киирэннэр өйө-санаата уларыйан саҥа таҥараны үөскэтинэр кыахтанар. Аҕатын таһымын ситиһэн, аһара барарын туһугар атын баҕа санаалары үөскэтинэригэр инники, тупсуу, сайдыы диэки сирдиир өйү-санааны тутуһара ирдэнэр кэмэ кэлэр. Оҕоҕо бу өйө-санаата сайдан, уларыйар кэмҥэ кэлиитин олоххо ордук уопуттаах аҕата быһааран билэн туһалаах сүбэни-аманы биэрэрэ ирдэнэр.

Саҥа сайдан, ону-маны билэн иһэр оҕо өйө-санаата куруук саҥаны билиилэриттэн, урут билбэтин оҥоруутуттан, ол аата саҥаны айыылартан ийэ кута сайдар, үөрэҕи баһылаан билиитэ эбиллэр. Киниэхэ тугу билэн иһэрэ барыта саҥа билии буолан иһэр. Оҕо өйө-санаата сайдарыгар олоххо уопуттаах, билиилээх улахан киһи бэйэтин үтүгүннэрэн, көрдөрөн биэрэрэ ордук улахан туһалаах. Оҕо саҥа ньуосканы тутар кэмэ кэлэригэр урут-бастаан уҥа илиитигэр туттара үөрэттэххэ, уҥа илиитинэн урут туттунар буола үөрэнэр, онтон үөрэтии хойутаан, хайы-сах хаҥас илиитинэн бэйэтэ туттуна үөрэнэн хааллаҕына уонна онтун кыайан көннөрбөтөхтөрүнэ, хаҥаһыйа, хаҥас илиитинэн урут туттар киһи буола улаатыан сөп. Оҕоҕо аан бастакы үөрэхтэрэ, билиилэрэ хаһан да умнуллубат буола иҥэллэр, ийэ кутун үөскэтэллэр.

Олоххо, үлэҕэ-хамнаска кытаанах, чиҥ көрдөбүллээх уонна олорун оҕотунан толотторор аҕа, Улуу тойон таҥараҕа кубулуйар кыаҕа улахан. Оҕото бэрээдэктээх, сиэри-туому тутуһар, сыыһа-халты туттубат буолуутугар үөрэтии аҕаттан ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар. Оҕону тулуурдаах буолууга иитии, үөрэтии сахалыы “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан бэриллэр.

Оҕо улаатан төрөппүтүн өйүн-санаатын таһымын ситистэҕинэ олоххо сайдыы диэки сирдиир атын баҕа санааны үөскэтинэр, олору ситиһиигэ турунар кыахтанар. Бу кэмҥэ кини баҕа санаата уларыйан, атын сыалы-соругу ситиһиигэ туһуланыан сөп. Итини тэҥэ бэйэтэ ыал буолан оҕолонноҕуна, оҕотугар бэйэтэ таҥараҕа кубулуйар кэмэ тиийэн кэлэр.

Оҕо улаатыытыттан өйүн-санаатын уларыйыыта итинник, ийэ, аҕа таҥараттан саҕаланан сайыннаҕына, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан баран иһэрэ хаһан да тохтообот, бөҕө тирэхтээх буолар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар баһылаан салайар кэмнэрэ үөскээн, аҕалар иитэр, үөрэтэр күүстэрэ мөлтөөһүнүттэн билигин эдэрдэр үлэни-хамнаһы кыайаллара биллэрдик аҕыйаата. Бу быһыы көнөн, аҕалар баһылыыр оруоллара улааттаҕына, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии тарҕаннаҕына эдэрдэр үлэни-хамнаһы кыайыылара саҕаланар. (2,76).

Туһаныллыбыт литература.

1. “Эдэр саас” хаһыат. 2.05.2013.

2. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор, 2016. - 148 с.