Тыастар уонна саҥалар

Айылҕаҕа үөскүүр тыастартан уонна кыыллар саҥаларыттан сайдан саха тыла үөскээбит.

Айылҕаҕа туох барыта хамныы, уларыйа турарыттан араас элбэх тыастар үөскүүллэр. Олус былыргы кэмнэргэ дьон аан маҥнай саҥара сатаан эрдэхтэринэ, ол тыастары үтүктэн саҥара үөрэммиттэр. Ол араас тыастар үөскэтэр өйдөбүллэрэ сахалыы тылларга билигин да иҥэн сылдьаллар. Хас биирдии тыастар киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор дьайыылара тус-туспа тыллары үөскэтэллэр уонна хаһан да хатыламматтар.

Саха тыла олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин уонна ол кэмтэн уларыйа илигин үгүс тыллар айылҕаҕа баар, онно үөскүүр тыастары быһаччы үтүктүүнү билигин даҕаны иҥэринэн сылдьаллара дакаастыыр. Үчүгэй тыллар барылара үчүгэй тыастартан, онтон куһаҕан тыллар бары куһаҕаннартан үөскээбиттэрин элбэх тыастары хомуйан үөрэтии быһаарар. Үгүс тыллар төрүттэрэ тыастартан үөскээбиттэрэ билигин да уларыйбакка эрэ сылдьалларын маннык холобурдартан булуллар:

Бар - эмискэ тоҕо барар улахан тыас. Бар диэн тыл улахан тыастан үөскүүр кутталтан тэйэн биэрии ордугун быһаарар.

Буу – туох эрэ күүскэ тыынар тыаһа. Буугунуур.

Бур – кыра сыыйа тахсар тыас. Бурҕайыы диэн ыһыы-тоҕуу, үрэйии, бур улаатан иһиитэ ааттанар. Буруо бурҕайар. Буурҕа – күүстээх тыал.

Бус – кылгастык тыынан ылыы. Бусхайар – буруонан ыһаарар.

Дар – ыһыллаҕас дорҕоон, алдьаныыны, тостууну эбэтэр куһаҕан түһүүнү, эчэйиини биллэрэр. Дарбыйар, дарылыыр диэн тыллар үөскүүллэр.

Дор – дьиппиэннээхтик иһиллэр, бүтэҥи тыас. Саа тыаһа «дор» гынна. Дор диэн тыастан тылларга быһаччы сыһыаннаах дорҕоон диэн тыл үөскээбит. Доргутар, дорҕоонноохтук саҥарар диэн этии саҥа дорҕооно улаатан эбиллэн иһэрин быһаарар.

Дыҥ – кыра, кылгас, биир эмэ тыас.

Дыр – биирдэ эмэтэ тыаһыыр кыра тыас.

Дыы – уһун синньигэс, өйү-санааны аймыыр тыас. Бырдах дыыгыныыра киһини сүгүн утуппата тыаһын уһунунан быһаарыллар.

Кур – сурулаан, түргэнник түһүү. «Кур» гына түстэ дэнэр.

Кус – быһа охсор кылгас тыас. Чыпчархай тыаһа «кус» гынна дэнэр. Куһугуратан түргэнник көтөр, аһылык буолар көтөрдөрү барыларын холбоон кус диэн ааттыыбыт.

Күп – күпсүйэр, күпсүүр тыаһа. Ньиргиэрдээх улахан тыас.

Кыр – таас курдук кэбирэхтэр алдьанар, үлтүрүйэр тыастара. «Кыр» гына алдьаммыт аны кыайан абырахтаммат буола алдьанар. Олоххо сэрэхтээх буолуу суолтата улаханын биллэрэн кыргыттар диэн тыл, онтон үөскээбит. Бу тылтан кырыыс диэн олус куһаҕана биллэр тыл үөскүүр.

Кычыгыр – бытархайдар аалсар тыастара.

Кыы – кычыгырыыр тыас. Өстүөкүлэни кыһыйар, кычыгырыыр тыаһы хайа да киһи тулуйан истибэт, өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанар, куйахата күүрэр куһаҕан тыаһа. Бу тылтан кыыһырыы, кыырыы, өй-санаа уларыйар туругар киирии ааттанар. Тыл хайдах суолталааҕын дорҕоонноро биллэрэллэр. Кыы диэн дорҕоон кыыс диэн тылбыт сэрэхтээҕин, кыыс оҕо диэн олус харыстаныахтааҕын биллэрэр.

Лап – олус сөп түбэһэр, атын хос тыаһа суох сөп түбэһиини биллэрэр.

Лас – сатархай, улахана суох, кылгастык иһиллэр тыас.

Лип – дьиппиэн, ыарахан, кылгас, аҕыйахтык тыаһыыр тыас.

Лис – ыараханнык түһүү бэлиэтэ. Туох эрэ ыарахан, ыйааһыннаах кытаанахха түһэрэ бу тыаһы үөскэтэр.

Лыҥ – үчүгэйдик иһиллэр кыра тыас. Лыҥкынас диэн олус үчүгэйдик иһиллэр тыас, куолас ааттанар. Куо диэн кыыс оҕону арааран ааттааһын үчүгэй, лыҥкынас куолаһыттан ордук улахан тутулуктаах.

Лып - өссө табыллыыны, сөп түбэһиини быһаарар тыас.

Лыс – кылгастык быһа ыстаныыны биллэрэр.

Си диэнтэн сибигинэйии, си биэриитэ үөскүүр. Си буолуохтааҕар этэбин диэн таах хаалыаҕынааҕар диэн быһаарыллар. Бэрт кыраны, дуона суоҕу биллэрэр.

Сии – кыра, уһун тыас.

Сип – кыра, кылгастык дьайар тыас. «Сип» гынар. «Сип гыммыты ситиигэ тиһэр» диэн этии кыраны, ону-маны мунньан, эбэн биэрэр киһини этэллэр.

Сир – ааһар, ураты түргэн тыас. Сирилээн ааста. «Сир» гынан ааста.

Суу – суугунуур. Айылҕаҕа куруук баар тыас. Тыа баһа суугунуур дииллэр.

Сыр – сырылыыр, түргэн тыас.

Сыы – сыыгыныыр тыас. Бүөлэммит мурун тыынарга сыыгыныыр.

Тап – үчүгэй тыас, табыы, табыллыы бэлиэтэ. Таптайар – таба тайанар. Туох баар үчүгэй санаабыт барыта табыллыыттан үөскүүр. Тап диэн үчүгэй тыастан таба сатыыр баҕа санаа үөскээһинэ таба диэн таҥара баар буолуутугар тириэрдибит. Таптал – таба тал.

Таба диэн тыл кэлин көлүнэр көлө, таба аатыгар көһөн таба таҥара диэн буолбутун да иһин тап диэн таба тутууну, табыыны бэлиэтиир өйө-санаата уларыйбакка хаалбыт.

Тас – сатаархай, туох эрэ түһэр тыаһа, охсор тыас. Тас гынар, таһыйар диэн тыллар үөскүүллэр.

Тиҥ – кытаанахтык тирэнэр, ыарахан түһэр тыаһа.

Тир – түргэн тыас, “Тир” гынан хаалла диибит. Тиргиллэр – түргэнник, элбэхтик хамсанар.

Тоҥ – тоҥсуйар тыас. Куруук тоҥсуйааччыга тоҥсоҕойго иҥмит.

Тыҥ – туох эрэ олус синньигэс кылгастык тыаһыыра.

Палк – туох эрэ ыарахан инчэҕэйгэ түһэр, быраҕыллар тыаһа. Олус куһаҕан тыас, эстиини, быстыыны, охтууну, сууллууну биллэрэр. "Па" диэн куһаҕан дорҕоон бу куһаҕан тыастан үөскээбит. "Па" буоллар эрэ саха сирэр, сиргэнэр.

Пас – туох эрэ соһуччу эстэр, эмискэ түһэр сатархай тыаһа.

Пөл – улахан таммах эбэтэр туох эрэ хойуу биирдэ эмэтэ түһэр тыаһа.

Пөс – сымнаҕас, ыарахан ыйааһыннаах сымнаҕастык, сымнаҕаска түһэр тыаһа.

Пус – оҕус муннун тыаһа. Эмискэ кылгастык тыыныы.

Пүс – ыараханнык охтор, түһэр тыас.

Пыс – кыра, кылгас, эмискэ тыаһыыр тыас. Туох эрэ быстарыттан үөскүүр.

Хаҥ диэн тыас элбэхтэ хатыланнаҕына хаҥкыныыр тыас үөскүүр. Хайдыбыт куолакал тыаһа хаҥкыныыр.

Хап – кураанах, хаппыт, чэпчэки ыйааһыннаах түһэр тыаһа. Хаппыт хаптаһын тыаһын үтүктэргэ анаан туттуллара табыллар.

Хар – хампы барар, алдьанар тыас, уҥуохха харыы, бүөлэнии. Хардьыгыныыр тыас үөскүүр.

Хачыгыр – ханнык эрэ кытаанах бытархайдар алдьанар, бэйэ-бэйэлэрин кытта аалсар тыастара.

Хур – баттааһынтан үөскүүр үлтүрүйэр тыас.

Чус – олус кыра, кылгас тыас.

Чып – олус сөп түбэһии. «Чып» гына түстэ диэхпитин сөп.

Чыс – хатан тыас. Чыскыйыы, чыскыйар диэн тыллар «чыс» диэн хатан, сытыы тыастан үөскээбиттэр.

Чыр – кыратык таарыйан ааһар тыас.

Чыы – сэрэтэр дорҕоон. Чаҕытар. «Чыычый» диэн үөскээбит. Саха дьоно тыл иччитин Ытык Чыыбыстаан диэн ааттаабыттара тылы туһаныыга сэрэхтээх буолууну улаатыннарар сыаллаах. Мээнэ тылынан ыһыахтанар, куһаҕан тыллары саҥарар табыллыбатын бары билэллэр уонна сэрэнэллэр.

Сахабыт тылын сүрүн дорҕоонноро айылҕаҕа үөскүүр тыастары үтүктүүттэн үөскээбиттэрин билигин да иҥэринэн сылдьаллар. Бу тыас дорҕооннорун иҥэринэн сылдьалларыттан саха тыла иччилээх, киһи ийэ кутугар быһаччы дьайар кыахтаах.

Кыыллар уонна көтөрдөр араас саҥаларын үтүктүүттэн үөскээбит билигин туттулла сылдьар тыллар бааллар да аҕыйахтар:

Ар – ыт үрэр саҥата. Ар-бур буоллаҕына этиһии, тыл-тылга киирсибэт буолуу үөскүүр.

Ыр – ырдьыгыныыр саҥа. Кыыһырбыты, кыйахаммыты биллэрэр. Бу саҥа иһилиннэҕинэ тэйэн биэрии туһата улаатар.

Ма – ынах маҥырыыр саҥата. Туох да суолтата, атын өйдөбүлэ суох манна баары биллэрэр дорҕоон. Бу дорҕоонтон манна, маны диэн баары биллэрэр тыллар үөскээбиттэр.

Һук – соһуйдахха тахсар саҥа.

Ой – ыксаллаах, соһуччу кэмҥэ тахсар тыл. Ойон биэрэ оҕус диэн быһаччы өйдөбүллээх. Соһуччу түбэлтэҕэ киһи туора ойо охсон биэрэн дэҥтэн, оһолтон быыһаммыта элбэх.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн айылҕа тутаах сокуонугар сөп түбэһэринэн араас элбэх саҥалары маннык икки тус-туспа бөлөхтөргө араарыахха сөп:

1. Үчүгэй саҥалар. Чыычаахтар ырыалара. Үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах кыыллар саҥалара.

2. Куһаҕан саҥалар. Тыҥырахтаах көтөрдөр, кыыллар саҥалара. Холобур, бөрө улуйуута, суор кыланыыта манна киирсэллэр.

Айылҕаҕа үөскүүр тыастартан уонна кыыллар, көтөрдөр саҥаларыттан үөскээбит олус былыргы төрүттээх сахабыт тыла киһи айылҕаттан быһаччы тутулугун быһаараллар. Атын омуктартан киирии туспа дорҕооннордоох тыллары сахатыта сатаан сахабыт тылын буккуйуу, дорҕооннорун уларытыы сэттээх, өйгө-санааҕа киллэрэр уларыйыылара куһаҕан өттүгэр буолуон сөп.

Атын омуктартан киирэр дорҕоонноро сөп түбэспэт тыллар бэйэлэринэн сылдьаллара ордук, туспа сырыттахтарына саха тылыгар иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин буккуйбаттар. (1,13).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.