Табааҕы тардыыны утары охсуһуу

Табааҕы тардыыны утары охсуһуу икки өрүттээхтик бардаҕына туһата улаатар.

Дьон табааҕы тардаллара олус ырааппыт буолуон сөп. Американы арыйыы кэнниттэн табааҕы 16-с үйэҕэ аҕалан тарҕаппыттар. Киһи өйүгэр-санаатыгар дьайар кыра күүстээх наркотик буоларынан олус киэҥник тарҕаммыт, элбэх дьон табаахха ылларбыттар. Үгүстэр санаалара түстэҕинэ, табыллыбатахтарына, кыайбат кыахха киирдэхтэринэ табаах тардаллара киирэр. Табааҕы тардыы санааны аралдьытарын, уоскутарын туһананнар киэҥник тарҕаппыттар.

Саҥа тарда сатыыр киһи табаах дьайыытын улаханын билэр, сөтөллөр, чачайар. Тарда үөрэммит, куруук тардар киһи табаах дьайыытын соччо билбэккэ эрэ сылдьар. Арай өр кэмҥэ табаахтаабакка сылдьан баран тартахха өйгө-санааҕа дьайыыта, мэйии кыралаан эргийэрэ биллэр.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, күүһүрэн истэҕинэ доруобуйаларын буортулуур араас абылаҥнартан бэйэлэрэ, өйдөрүн-санааларын күүһүнэн, тулуурдарын улаатыннаран туттуналлара эбиллэр. Россия саҥа сайдыы суолугар үктэнэ сатаан эрэр кырдьаҕас государство. Саҥардыы военнай коммунизм олоҕуттан босхоломмуппут. Өй-санаа сайдыылаах дойдулартан ырааҕынан хаалан иһэр. Ол да буоллар сайдыылаах, демократия үөрэҕэ олохсуйбута хас да үйэ буолбут Европа дойдуларыттан, АХШ-тан хаалан хаалымаары табааҕы тардыыны утары кинилэри үтүктэн охсуһуу саҕаланна.

Бу охсуһууну ыытарга «Туох барыта икки өрүттээх» диэн өй-санаа үөрэҕин быһаарар этиини умнумуохха. Чыпчархайы уонна манньаны тэҥҥэ туттуохтаахпыт. Аҥардастыы бобуу, хаайыы, табаах сыанатын үрдэтии чыпчархай дьайыытыгар сөп түбэһэллэринэн дьон өйүгэр-санаатыгар утарсар санааны киллэрэллэр, салайар былааһы сөбүлээбэттэрэ үөскүүр.

Утарсар санаа үөскүүрүн тэҥнээн биэрэр туһугар манньа эмиэ баар буолара ирдэнэр. Табаах тардыыны утары охсуһууга манньа дьайыытын булан туһаныахха сөп. Үчүгэй фильтрдаах табаахтары оҥорон таһааран чэпчэки сыанаҕа атыылааһын манньа курдук дьайыытын туһаныахпыт этэ. Чэпчэки сыаналаах, аҕыйах буортулаах табаах атыыга куруук куруук баар буолара дьон доруобуйаларын харыстыырга аналланар.

Урукку кэмнэргэ табаах суох буола сылдьыбыт кэмнэрэ эмиэ бааллар этэ. Ол кэмҥэ дьон мохуорканы уонна бэйэлэрэ үүннэрэр сэбирдэх табаахтарын элбэхтик тардаллар эбит. Бэйэ үүннэрбит, оҥоруу табааҕа дьон доруобуйаларыгар ордук куһаҕаннык дьайара биллэр. Табааҕы утары охсуһуу аҥардастыы бобууга кубулуйан дьон бэйэлэрэ үүннэрэр табаахтарын тарданнар доруобуйаларын буортулааһыҥҥа тиийэн хаалбаттарын туһугар чэпчэки сыаналаах, үчүгэй хаачыстыбалаах табаах атыыга куруук баар буоларын ситиһиэххэ.

Табаахсыттар эмиэ дьоннор. Кинилэр бырааптара эмиэ харыстаннаҕына эрэ табыллыа этэ. Үлэлиир сиргэ үчүгэй вентиляциялээх, баһаартан көмүскэллээх аналлаах табаах тардар сирдэри тэрийии хайаан да ирдэнэр.

Уулуссаҕа табаах тардыыны бобор буоллахха, аналлаах табаах тардар сирдэр, туспа турар дьиэлэр баар буолуулара табаахсыттары аһара эрэйдиэ, куһаҕан, абааһы көрөр санаалара аһара барыа суоҕа этэ.

Элбэх дьон олорор дьиэлэригэр бэрээдэктээхтик, салгына элбэх подьезка табаахтыыллара улахан буортуну оҥорбот. Манна төттөрүтүн, иккис өрүтүн булан эттэххэ табаахсыта суохтар табаах тардыбат дьонноох дьиэлэргэ мунньустуох этилэр.

Бука бары чөл, чэбдик олоҕу тутуһа сатыыбыт. Табаахсыттары дьиэлэрин иһигэр эрэ табаахтыырга күһэйии кыра оҕолору чөл, чэбдик олоххо иитиигэ сөп түбэспэт. Оҕо төрөппүтүн көрөн үтүктэр күүһэ олус улахан. Табаахсыт төрөппүттэрдээх оҕо тугу эмэ; харандаас тооромоһун, кумааҕыны эрийэн баран табаахтаабыта буолан үтүктэ оонньуура элбэх. Табаахтыыры үтүктэ оонньууруттан соннук үгэс үөскээн, улааттаҕына табаахсыт буолан хаалыан сөп. Кэлэр көлүөнэлэр табаахтаабаттарын туһугар ордук кыһанар буоллахха дьиэҕэ табаахтааһыны, кыра оҕолорго көрдөрүүнү тохтотуохха.

Дьиэҕэ табаах тардыыта кыра оҕолору табаах тардар үгэскэ үөрэтэр күүһэ олус улахан. Оҕо табаахтыы, буруолата сылдьар төрөппүтүн хайаан да үтүктэр, оннук үгэстэр үөскүүллэр. Улааттаҕына табаахсыт буолар кыаҕа улаатан хаалар. «Айыы үчүгэй», «айыыны оҥор» диэн оҕолору үөрэтии үчүгэйгэ үөрэтиигэ төттөрү дьайыытынан оҕолор улаатан иһэн саҥаны айыыны оҥорор санаалара улаатан табааҕы, арыгыны, наркотигы хайаан да боруобалыылларын, тардалларын үөскэтэн табаахсыттары, арыгыһыттары, наркоманнары элбэтэрин төрөппүттэр билэн эрдэттэн, оҕолоро кыра эрдэҕиттэн сэрэниэ, сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэрин тутуһуо этилэр.

Табааҕы Россия дьоно 40 бырыһыаннара тардар диэн этэллэр. Табааҕы бобууга аһара эрдэлээн, сыыһа киирсэллэр. Бачча элбэх киһини үүрэн, түрүйэн сүгүн үлэлэппэт, аанньа аһаппат буолуу куһаҕан сабыдыала сыыйа улаатар. Баҕа санаалара туолбатах дьон араас хамсааһыннарга кыттыһалларын элбэтиэн сөп.

Табааҕы тардыыны бобо, хаайа сатааһын диэн салайар былаас өттүттэн күүһүлээн оҥоруллубут, үгүстэр сөбүлээбэт быһыылара буолар. Аһара бобор-хаайар былааһы үгүстэр сөбүлээбэттэрэ үөскүүрүгэр тириэрдиэн сөп.

Россия дьоно сайдыы диэки тардыһалларыттан, олохторугар уларыйыыны киллэрэр санааларыттан элбэх эньиэргийэни мунньунан сылдьаллар. Л.Н.Гумилев суруйбут пассионарнай, ол аата бас-баттах иитиилээх эдэрдэрэ билигин Россияҕа элбээтилэр. Араас хамсааһыннар үгүс дьону, эдэрдэри хабар кыахтаахтар.

Элбэх дьону бииргэ кыйахалааһын, санааларын алдьатыы табааҕы утары сатаан охсуспаттан үөскүүр. Аҥардастыы бобуу, хаайыы диэки халыйыы, табаах сыанатын аһара үрдэтии элбэхтэр санааларын куһаҕан, утарылаһар өттүгэр уларытар.

Дьон бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын сайыннаран, доруобуйаларын туһугар бэйэлэрэ кыһаналларын үөскэтии, оҕону «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтии табааҕы утары сөптөөх охсуһуу буолуо этэ. Өй-санаа үөрэҕин дьайыытын уһунун, хас да көлүөнэ дьоҥҥо тиийэрин таба сыаналаан уларыйыылары киллэриигэ тиэтэйбэт, ыксаабат ордук. Дьон өйүгэр-санаатыгар биллэр уларыйыылары киллэриигэ биир киһи үйэтэ кылгас буоларын билинэн уһун үйэлэргэ тиийэр быһаарыылары ылыныахха. (1,28).

Табааҕы тардыыны утары охсуһууга аҥардастыы бобуу-хаайыы өттүгэр охтубакка, манньа, көмө өттүн эмиэ туһаныахха, табаах эмиэ сымнаҕас да буоллар олус элбэх дьону хабар өйү-санааны буккуйааччы буолар.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума". - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 152 с.