Сир эргийэр

Сир эргийэр диэн этии айылҕаҕа туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйарын биллэрэр.

Үөрэх-билии тарҕана илигинэ дьон Сири хаптаҕай дии саныыллара уонна Күн Сири тула эргийэр диэн быһаараллара. Наука сайдыыта төһө эмэ уһун кэмнэр усталарыгар таҥара үөрэҕин кытта туруулаһан Сир Күнү тула эргийэрин дакаастаан билигин дьон бары билэр билиилэригэр кубулуйан сылдьар.

Сир бэйэтин киинин тула хаһан да тохтообокко эрэ эргийэр. Киинин тула эргийбитинэн Күнү тула эргийэ көтөр. Бэйэтин киинин тула эргийиитэ суукканы; күнү уонна түүнү үөскэтэр. Күнү тула биир сылы быһа эргийэриттэн сыл кэмнэрэ; саас, сайын, күһүн уонна кыһын бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан бииртэн-биир кэлэн иһэллэр.

Дьон Сиргэ олороллор эрээри сирдэрэ эргийэ турарыгар улахан суолтаны биэрбэттэр, аанньа ахтан сыаналаабаттар. Арай түүн кэнниттэн күнүс, кыһын кэнниттэн сайын кэлиитин хайаан да кэлэллэрин быһыытынан буолуохтаах буоларын курдук саныыллар.

Сахалар айылҕаҕа бу солбуйсан биэрии хаһан да уларыйбатын бигэргэтэн, дьон өйдөрүгэр-санааларыгар дьайыытын таба сыаналаан уонна бу быһыы икки өттүттэн тутулуктааҕын быһаараннар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини олохтообуттар. (1,16).

Олох сайдан иһиитэ сыыһа сыаналанар, аҥардастыы биир өттүн, үчүгэй эрэ диэки барыахтарын баҕараллар. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы Сир уонна Күн төрүт тутулуктарынан табыллыбатын, сөп түбэспэтин үөрэҕи билиини баһылаабыт дьон билиэхтэрин сөп этэ да тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрэ билбэттэринэн атын дьону албынныыллар. Сир Күнтэн бу билиҥҥитин курдук ыраах тэйэн сылдьара Сиргэ Айылҕа сайдарын үөскэтэр. Сир Күҥҥэ чугаһаан хааллаҕына уотунан умайыан, онтон тэйэн хааллаҕына космос тымныыта хаарыйыан сөп.

Киһи биир эмэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор, ону таһынан буолары буолбаты, араас туһата суоҕу, куһаҕаны даҕаны айа, оҥоро сатыыра, сыыһа-халты туттунара аһара элбэх. Арай өйө-санаата киһи буолууну ситиһиитэ, ол аата кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэниитэ уонна кыаҕа тиийбэтэ ону-маны, араас туһалааҕы да, туһата да суоҕу оҥорорун тохтотор, туормастыыр.

Киһи оҥорор быһыытын быһаарыыга нууччалар «Нельзя, если очень хочется, то можно» диэн этиини туһаналлар. Бу этиигэ «Нельзя» диэн бобуу, киһи быһыытын, сиэри аһара барыма, тохтоо диэн сэрэтэ, өйдөтө сатааһын этиллэр. Киһи оҥорор быһыытын баҕа санаата эрэ быһаарарын «… если очень хочется, …» диэн этии биллэрэр, онтон «…, то можно» диэн этии бүтүүтэ киһи ханнык да баҕа санаатын толорорун туох да тохтоппотун билинэр. Олох уустуга итиннэ саһан сылдьар.

Сир Күнү тула уонна бэйэтин киинин тула эргийэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн халбаҥнаабат тутулугу үөскэтэр. Дьон «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини умнуулара, аҥар өттүн диэки халыйан барыылара, Сир уонна Күн тутулуктарын аахсыбаттара сайдыы аҥардастыы биир өттүн диэки барыа диэн өйдөбүлү дьоҥҥо тарҕатан баран уларыйан, урукку оннугар түһэриттэн олоххо хамсааһыннары үөскэтэр.

Саха дьонугар олус уһун үйэлээх өйдөбүллэри иҥэриммит иккилии өрүттээх өйдөбүлү биэрэр тыллар бааллар. Бу тыллар киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны арааран ханнык кэмҥэ таба туһанары быһаарарыгар аналлаахтар. Айыы диэн саҥаны айыыны, оҥорууну биллэрэр тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх; киһи үчүгэйи даҕаны, куһаҕаны да оҥорор кыахтааҕын билинэр, онтон алдьархай, ынырык диэн тыллар үчүгэй эргийэн биэрэрэ кэлбитин биллэрэллэр.

Сир эргийэрин билинии саха тылыгар икки өрүттээх тылларынан этиллэн бэриллэр. Үчүгэй аһара баран үчүгэйтэн үчүгэй, онтон алдьархай, эбэтэр ынырык үчүгэй диэн буоллаҕына, кэрэ диэни аһара бардаҕына, бу үчүгэй бүтэрэ, эргийэн биэрэрэ кэлбитин биллэрэр. Үчүгэй эргийэн биэрэн алдьархайга кубулуйара кэлэн иһэрин тыл бэйэтэ, сахаларга этэн биэрэр. (2,49).

Бу быһаарыы саха тыла олус былыргы тыл буоларын, сахалыы өй-санаа аһара дириҥин, инники олорон ааспыт цивилизация туһунан сахалар билэллэрин биллэрэр. «Өлөн иһэн өйдөммүт», «Буолар буолбутун кэннэ» диэн этиилэр сахаларга бааллара киһи оҥорбут быһыытыттан бэйэтэ кэһэйэрин, өлүүгэ да тиийэн хаалыан сөбүн биллэрэллэр. (3,68).

Сир Күнү тула эргийэ сылдьара миллиардынан сылларынан кэмнэнэр. Күн үйэтэ 5 миллиард сыл буолуо диэн этэллэр. Онтон дьон тимири уһанары баһылыахтарыттан ыла 2 тыһыынча сыллар эрэ аастылар. Дьон сайдыыны ситиһэннэр өйдөрө-санаалара муҥутуурдук сайынна. Ол түмүгэр аһара элбэх сэрии сэптэрин, атомнай, водороднай буомбалары оҥостоннор мунньунан сытыараллар.

1991 сыллаахха ССРС тоҕо эстибитин таба сыаналыахха. Сэрии сэбин оҥосто сатаан баран экономика хаалан хаалыытыттан, дьон аһара дьадайыыларыттан, аһыыр астара бүтүүтүттэн, элбэх харчыны илдьэ сылдьан тугу да туһалааҕы булан ылбат буолууларыттан эйэлээхтик эстибитин умнумуохха.

Дьон өйдөөх-санаалаах буоллахтарына сиргэ суоһаан турар кутталы таба өйдүөхтэрэ этэ. ССРС эстибитин кэнниттэн өйдөрө-санаалара тупсан төһө эмэ алдьатыылаах сэрии сэптэрин көҕүрэтэ сатаабыттара. 2014 сыллаахха Путин В.В. президеннээх Россия Украинаны сэриилээн сирин-дойдутун былдьыаҕыттан аныгы утарыта туруу саҕаланна. Россия саҥа сэрии сэптэрин оҥостууну саҕалаата. 2015 сыллаахха ыам ыйын 9 күнүгэр сэриилэр парадтарыгар саҥа Т-14 «Армата» танканы көрдөрөн Американы уонна НАТО-ны киэптээтэ.

Олоххо сайдыыны ситиһэр кыахтара кыччааһыныттан коммунистар былаастара эстибитэ. Билигин Россия сэриитин сэбиттэн куттанар дойдулар холбоһоннор Россия кыаҕын кыччатар санааланнылар. Арҕааҥҥы сайдыылаах дойдулар араас санкциялары киллэрэннэр Россия сайдарын хааччахтыы сатыыллар.

Кэмэ кэллэҕинэ империялар эстэр, үрэллэр аналлаахтар. Россия империята сыыйа-баайа эстэр суолга киирэн эрэр. Кавказ, Урал, Сибиир омуктара бэйэлэрэ сайдыы үрдүкү таһымыгар тахсан эрэллэрин билинэр буоллулар.

Омуктар олохторугар эмиэ уларыйыылар киирэллэр, үйэлэр аайы саҥа омуктар үөскээн тахсан иһэллэр. Омук үйэтэ 900 сылга тиийэр кыахтаах. Онтон омук уларыйар, саҥалыы үөскээн сайдар кэмэ тиийэн кэлэр.

Сир эргийэр. Сир үрдүгэр туох барыта эргийэн кэлэн иһэр, ол курдук омуктар уларыйыылара саҥа үйэ саҕаланнаҕын ахсын биллэн иһэр. Улахан, киэҥ сирдэри баһылаабыт элбэх ахсааннаах омуктар уларыйыылара улахан сэриитэ суох кыайан ааспаттар.

Дьон олохторугар кэмиттэн-кэмигэр кэлэр уларыйыыларга бэлэм буоллахтарына эрэ олохторо табыллар. Аныгы демократия үйэтигэр быыбардар көмөлөрүнэн дьоҥҥо уларыйыылары кэмиттэн кэмигэр киллэрэн биэрэн иһии олохтон хаалан хаалбакка сайдыыны ситиһэн иһэригэр кыах биэрэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.

2. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.

3. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008 с.