Олох уустуга

Аан дойдуга туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, саҥанан солбуллан иһэллэрин туох да кыайан тохтоппот. Сайын кэнниттэн кыһын син-биир кэлэр. Итии уонна тымныы хардары-таары дьайан эти-сиини дьарыктыыр, эрчийэр аналлаахтар.

Сахаларга “Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно баар. Бу өс хоһооно эт-сиин мөлтүүрүн, сылайарын, кэмигэр сынньанара, онтон солбуллара тиийэн кэлэрин биллэрэр.

Биир киһи олоҕун уһуна биир үйэнэн ааҕыллар. Биир үйэ диэн сүүс сыл ааттанар. Киһи олоҕо биир үйэнэн бүтэр, онтон кэлэр көлүөнэлэрэ хаалан сир үрдүгэр олох салҕанара ситиһиллэн иһэр.

Аҥардас дьон холбоһон, ыалы үөскэтэн оҕолору төрөтөн иитэн, үөрэтэн улаатыннараллар. Ахсааннара элбээн истэҕинэ аҕа, ийэ уустарыгар арахсаннар үгүс аймахтары үөскэтэллэр.

Элбэх араас аймахтар холбоһууларыттан биир омук үөскүүр. Олох сайдан истэҕинэ омук дьоно атын омуктардыын эйэлээхтик бииргэ олорор кэмнэрэ кэлиэн сөп. Бииргэ олорор омуктар хардары-таары ыал буолууларыттан бааһынайдара үксээн көрүҥнүүн маарыннаан, икки омук тылын, өйүн-санаатын үөрэтэн билэн, баһылаан саҥарар тыллара холбоһон, буккуллан иһэллэр.

Кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар саҥа омук үөскээн, сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэриттэн икки аҥы ыгыталаан бардаҕына хамсааһыннар үөскүүллэр. Бу хамсааһын эмиэ айылҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйарын курдук омуктарга уларыйыыны киллэрэр.

Сахалар омук үйэтин уһунун быһаарар этиилэринэн “Омук 9 үйэнэн уларыйар” диэн баара биллэр. Бу быһаарыыны тутуһан биһиги сайдыыны үс түһүмэххэ араарыахпыт:

1. Омук саҥалыы үөскээһинэ. Атын омуктуун бииргэ олоруу, холбоһуу кэмэ. 300 сыл курдук кэми ылар.

2. Сайдыы, күүһүрүү кэмэ. 300 сыллар усталарыгар омук бэйэтин билинэр, кыайыылары ситиһэр, атыттартан уратытын билинэр.

3. Омук мөлтөөһүнүн кэмэ. Атыттарга баһыттаран барыы, үрэллии кэмэ. 300 сыл устата сыыйа кэлэн иһиэн сөп.

Омук үйэтин уһунун киэҥник биллэр омук үйэтигэр тэҥнээн, холобурдаан көрүү чуолкай дакаастабыл буолар.

1237 сыллаахтан монголларга кыаттаран саҥалыы үөскээһиннэрэ саҕаламмыт нууччалар 1537 сыллаахтан сайдан, күүһүрэн, бэйэлэрин билинэн, кыайыылары ситиһэн бараннар, 1900 сыллаахтан мөлтөөн, араас уларыйыыларга түбэһэн 22-с үйэҕэ уларыйар, симэлийэр кэмнэригэр киирэн олороллор. Бу кэмҥэ өй-санаа буккуллуута бара турар, араас уларыйыылар киирэн иһэллэр. Бу быһаарыы табатын кэнники үйэлэргэ нуучча омук олоҕор, үлэтигэр маннык уларыйыылар киирбиттэрэ дакаастыыр:

1. Омук дьонун ахсааннара аҕыйаан барыыта.

2. Үлэ оҥорон таһаарыыта мөлтөөһүнэ.

3. Омук дьонугар биир тылы булуу кыаллыбат кэмэ кэлиитэ, тус-туспа барыы өйө-санаата сайдыыта.

Бу уларыйыылары дириҥник ырыттахпытына:

1. Кырдьыбыт омук ахсаана эбиллибэт буолар. Эт-сиин мөлтөөн иһиитэ кырдьыбыт омук дьонун оҕолоро үгүстүк кыыс оҕолор буолалларын үөскэтэн дьахталлара элбээн хаалыыларыгар тириэрдэр. Онно эбии дьахталларын атын тула олорор омуктар кэргэн ылаллара элбээһиниттэн омук дьоно өссө аҕыйыыллар.

Омук мөлтүүр, ахсаана аҕыйыыр, ол иһин эстэр, симэлийэр куттала улааттаҕына бэйэтин көмүскэнэ сатаан “Улуу омук” буоларга дьулуһар санаата улаатар. Бу дьулуһуу аан маҥнай атыттартан тугунан эмэ “үчүгэй” буола сатааһынтан саҕаланар. “Үчүгэй” буолуу өйө-санаата аһара барыыта атыттар куһаҕаннарын үөскэттэҕинэ, утарыта туруу улаатан барар. Манна өйдөһүү кыайан тахсыбатаҕына улахан сэрии күөдьүйэн тахсара кэлиэн сөп.

Нууччалар ахсааннара хас сыл аайы аҕыйаан иһэрэ биллибитэ ыраатта. Кэккэлэһэ олорор кыра омуктар дьоннорун эбинэннэр аҕыйаабыттарын өссө толорунар курдуктара, билигин олохтоохтор сайдыылара түргэтээн кыаллыбат кэмэ кэллэ.

Омук бэйэтин улуутук, атыттартан үрдүктүк сананыыта улаатыыта атын омуктардыын холбоһон, хааннарын тупсарыыларын суох оҥорон эттэрин-сииннэрин мөлтөтөрүттэн ахсааннара аҕыйыыр.

2. Омук дьонун эттэрэ-сииннэрэ, буор куттара мөлтөөһүнэ, ыалдьаллара элбээһинэ үлэлэрэ-хамнастара быста мөлтөөһүнүгэр тириэрдэр, кыайа-хото үлэлиир-хамсыыр дьон аҕыйыыллар.

Буор кут диэн диэн эт-сиин хамсаныылары оҥорор кыаҕа, күүһэ ааттанар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар көҥүллэринэн эргэ барыылара олохсуйан дьон буор куттара дьадаҥылар буор куттарынан буккуллан үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу сайдыбыта.

Нуучча омук спортсменнара тустуу курдук күүстээх спорт көрүҥэр мөлтөөһүннэрэ буор кут буккуллуутуттан быһаччы тутулуктаах. Тиийбэт буолбут күүһү-уоҕу допины туһанан үрдэтэ сатааһыннара тутуллан 2020 сыллаах олимпиадаҕа былаахтаах киирэллэрин тохтоппуттара, ити мөлтөөһүнтэн тутулуктаах.

3. Биир тылы булуммат буолуу үөскээһинин саба тута сатааһын биир киһи салайар былааһа сайдыытын үөскэтэр. Россия билигин конституцияны уларытан диктатураҕа киирэн эрэр, арай салайар былааһы ким ылара биллибэт.

Быстах дьыалалары тэрийэн дьон санаатын бэйэ диэки тарда сатааһын оҥорулла турар. Кырыымы Украинаттан былдьаан ылыы быстах үөрүүтэ ааспыта ыраатта. Сиирийэттэн кыайыыны-хотууну  аҕалыахпыт диэн санаа улахан сыыһалардааҕа билиннэ.

Өй-санаа биллибэт курдук тутулуктардаах. Үс сүүстэн тахса сыллар усталарыгар Россияны салайбыт Романовтар династиялара арыгыны бобууттан эстиитэ түргэтээбитэ, онтон сэбиэскэй былаас эмиэ ону бобууттан эстибитэ, билигин даҕаны арыгыны бобуу оҥорулла турар.

“Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэр. Дьон санаата хайа диэки салаллар даҕаны дойду олоҕо ол диэки халыйан барар.

Айылҕаҕа туох барыта ханнык эрэ кээмэйин аһара бардаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйан хааларын сахалар билэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этэллэр. Аһара үөрүү, алларастааһын сотору кэминэн ытааһыҥҥа кубулуйан хаалара элбэх. “Аһара үөрүмэ, аны ытыырыҥ кэлээрэй” диэн сэрэтэр этии үөскээбитэ икки өрүттээх буолуу хаһан баҕарар туттулла сылдьарын биллэрэр.

Олоххо уустугу, кэмэ кэллэҕинэ саҥа омук үөскээн, ахсааннара эбиллэн иһэрэ үөскэтэр. Омуктар уһун кэмҥэ, үйэлэргэ эйэлээхтик бииргэ олордохторуна, икки ардыларыгар бааһынайдар үөскээн, ахсааннара биллэрдик элбээн, кырдьаҕас омуктары икки аҥы үтүрүйтэлээн, сирдэриттэн үүрэн, сыҕарытан бараллар. Саҥа омук үөскээн кырдьаҕастары үтүрүйэн барарын сахаларга сиртэн тутулуктанан үөскээбит үөхсэр тыллар бааллара биллэрэр:

- Сиргидэх диэн атын омук киһитигэр эргэ тахсыбыт дьахтары үөҕэр тыл. Бу тыл олорор сири былдьаһыыттан атааннаһыы, үтүрүссүү тахсарыттан үөскээбит.

- Сирэҕэс диэн дьахтары үөхсэр тыл. Бу тыл хайаҕас диэн тылы кытта бииргэ туттулуннаҕына табатык өйдөнөрө үөскүүр.

Сирэр диэн тыл сир ирэр диэн тыллартан үөскээбит. Хоту сиргэ олохтоох дьоҥҥо ирбэт тоҥноох сирдэрэ ириитэ, бадараан, бырыы буолан сиҥнэн түһүүтэ саамай куһаҕаны, улахан эрэйи, көһүүнү үөскэтэриттэн сирэр диэн тыл быһаччы тутулуктаах.

Саха омуга олус уһун үйэлээх. Омук үйэтин устата үөскээбит сайдыы уонна мөлтөөһүн кэмнэрин биллэрэр өс хоһоонноро элбэхтэр.

“Уол оҕо биир күн ат уорҕатыгар, онтон атын күн ат өрөҕөтүгэр буолан ылар” диэн өс хоһооно куһаҕан кэмнэр аастахтарына, үчүгэй кэмнэр тиийэн кэлэллэрин биллэрэр.

“Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат” диэн өс хоһооно олоххо кырдьык хаһан баҕарар кыайарын, кэмэ кэллэҕинэ балар солбуйсан биэрэллэрин чуолкай холобуру ылан дакаастыыр. (1,61).

“Олох олоруу ыраас хонууну туорааһын буолбатах” диэн өс хоһооно олох ыараханын, элбэх очурдааҕын-чочурдааҕын биллэрэн киһи тулуурун, өсөһүн улаатыннарар аналлаах. (2,149).

Олох сайдыыта, экономика күүһүрүүтэ дьон өйдөрүн-санааларын, тулуурдарын сымнатан, оҕону атаахтатан, маанылаан иитиигэ тириэрдэринэн өй-санаа төннүүтүн үөскэтэрэ, атын үлэни-хамнаһы кыайар, оҕолорун атаахтаппат омуктарга баһыттаран, үтүрүттэрэн барыыларыгар тириэрдэр.

Соҕуруу, сылаас дойдулар дьонноро өйдөрө-санаалара мөлтүүрэ, тулуурдара аҕыйыыра хоту сир ыарахан олохтоох дьонунааҕар эрдэлээн кэлэр. Аҕыйах көлүөнэлэринэн мөлтөөн-ахсаан барыылара саҕаланан эстиигэ, симэлийиигэ тиийэллэр.

Хотуттан, Саха сириттэн эрэ кэлбит дьон сайдыыны илдьэ кэлэр кыахтаналлар. Дьулуурдаах, тулуурдаах хоту дойду дьоно соҕуруу дойдулары сайыннараллара итинэн саҕаланар уонна Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ баарынан бигэргэтиллэр.

Омуктар икки ардыларыгар хамсааһын үөскээн иһэр. Олох уустуга диэн кэмэ кэллэҕинэ кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар саҥа омук үөскээн тахсан, ахсааннара эбиллэн, сир былдьаһан араас хамсааһыннары үөскэтэн иһэрэ ааттанар.

Омук сайдыытыгар тулуурдаах, өһөс, үлэни-хамнаһы кыайар көрсүө, сэмэй дьон ордук улахан туһаны оҥороллор. Көрсүө, сэмэй, бары үлэни кыайар дьон саҥа омук үөскээһинигэр бастаан иһэр оруолу ылар кыахтаналлар. (3,108).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Түүлү тойоннооһун. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 112 с.

2. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.