Саҥа планета үөскээһинэ

Саҥа планета Күнтэн үөскээн тахсар. Планеталар бары Күнтэн үөскээн тахсыбыттар.

Космос киэҥ куйаарыгар олус элбэх Күннэр, планеталар, кометалар көтө сылдьаллар. Күн олортон биирдэстэрэ эрэ буолар.

Планеталар үөскээһиннэрин туһунан наукаҕа билигин даҕаны чуолкай билии олохсуйа илик. Академик О.Ю.Шмидт планеталар гааһы кытта быыл мунньустууларыттан уонна чиҥээһиннэриттэн үөскээбит буолуохтарын сөп диэн этэр буоллаҕына Англия учуонайа Фред Хойл (ааҥл. (Sir) Fred Hoyle) Күн систиэмэтэ барыта улахан быыл чөмөҕүттэн биирдэ үөскээбит буолуон сөп диэн түөрүйэни оҥорбут. (1,134).

Космос куйаарыгар элбэх быыл мунньустан ыгыллыытыттан уонна умайыытыттын аан бастаан биир Күн эрэ үөскүөн сөп. Онтон төһө эмэ кэминэн бу Күнтэн кыра тоорохой быһа ыстанан тахсыытыттан саҥа планета үөскүөн сөп диэн быһаарыыга биһиги олоҕурабыт.

Бу быһаарыы хас да сүрүн төрүккэ олоҕурар:

1. Күн тула өттүгэр элбэх сырдыгы, итиини тарҕатар. Күҥҥэ үөскүүр сырдык элбэх эньиэргийэ ороскуоттанарын үөскэтэр. Ол түмүгэр биир сөкүүндэҕэ Күн түөрт мөлүйүөн тонн ыйааһынын сүтэрэн иһэр. (2,96). Күн олус улахана бэрт буолан төһө да бачча элбэх ыйааһынын сүтэрбитин иһин өссө хас да миллиард сыллар усталарыгар сырдата туруон сөп диэн этэллэр. Күн ыйааһынын кыччааһына тардар күүһүн мөлтөтөн бары планеталар Күнтэн сыыйа-баайа тэйэн иһиилэрэ үөскүүр.

Күн тардар [[күүс|күүһэ мөлтөөһүнүн биир көстүүтүнэн атын, чугас планеталар бары төгүрүккэ маарынныыр орбитанан Күнү тула көтө сылдьар буоллахтарына саамай кытыыга сылдьар Плутон планета орбитата олус ууннары тардыллыбыт. (3,7). Бу планета орбитата олус уһаан ууннары тардыллыыта төһө эмэ кэминэн Күн тардыытыттан тахсан, арахсан баран хаалара кэлэн иһэрин биллэрэр.

Күнтэн Сир ырааҕа 151-146 мөлүйүөн километр. Сир Күнү тула 365,2563 суукка устата эргийэр. (4,301). Хас эмэ уонунан сылларга Сир Күнү тула эргийиитэ хас да сөкүүндэнэн уһаан биэрэн иһэрэ Сир Күнтэн тэйэн биэрэн иһэрин быһаарар.

Күн систиэмэтин бары планеталарын ыйааһыннарын холбоон баран бэйэтин ыйааһынын кытта тэҥнээн көрдөххө 0,1 бырыһыанын эрэ ылаллар эбит. Планеталар Күнтэн быһа ыстанан тахсан үөскээбиттэр диэн быһаарыы олохтоох буолуон сөп.

2. Билигин Айылҕаны, Космоһы үөрэтээччилэр Күнү ыраахтан көрөн кэтииллэрэ тэнийэн, күүһүрэн иһэр. Кинилэр Күҥҥэ кэмиттэн кэмигэр улахан дэлби тэбиилэр буолалларын тэҥэ хара туочукалар үөскээн тахсалларын бэлиэтии көрөллөр.

Күҥҥэ көстөр улахан хара туочукалар улаатаннар бээтинэлэргэ кубулуйаллар. Бу сойбут, уоту, сырдыгы биэрбэт буолбут эттиктэр мунньустубуттара ыраахтан харааран көстөллөрүн биһиги арааран көрөбүт. (2,101). Хаһан эрэ бу хара бээтинэ өссө улаатан сойо быһыытыйан чинээтэҕинэ уонна тула өттө быһа сиэннэҕинэ атын планеталар тардыһар күүстэриттэн Күнтэн арахсан хаалар, туспа барар кыахтанар.

Күнтэн саҥа планета быһа ыстанан, ойдон таҕыстаҕына сыыйа-баайа тэйэн, сойон барыан сөп. Бу саҥа үөскээбит планета хойуттан хойут Меркурий планета оннугар сыҕарыйан тиийиитигэр дьон-аймах олорор Сирдэрэ эмиэ тэйэн билиҥҥи Марс планета оннугар тиийиэн сөп.

Марс планета диаметра Сирдээҕэр икки төгүлүнэн кыра. Марска сыл уһуна сирдээҕэр икки төгүлүнэн уһун. Марс күннээҕи, бэйэтин киинин тула эргиирэ Сири кытта тэҥ сыһа. Марс Күнтэн Сирдээҕэр балтараа төгүлүнэн ыраах сылдьарынан олус тымныы, минус 70-тан 130 кыраадыска диэри тымныйар. (1,58).

3. Дьон өйүгэр-санаатыгар Марс планета олус куһаҕан, ыар өйдөбүллэри киллэрэрэ, сэрии, өлөрсүү таҥаратынан ааттанара мээнэҕэ, халлаантан ылыы буолбатах. Олус былыргы кэмнэргэ дьон-аймах Марс планетаттан Сиргэ көһөн кэлбиттэрэ сотору кэминэн, космонавтар тиийдэхтэринэ толору дакаастаныан сөп. Эстии-быстыы кэнниттэн саҥа сиргэ көһүү араллаана, аймалҕана, улахан, уһун сэриитэ суох буолбатаҕа бу Марс планета аатыгар-суолугар иҥэн сэрии, өлөрсүү таҥаратыгар кубулуйбута быһаарар.

Сир сыыйа-баайа сыҕарыйан Күнтэн тэйэн иһиитигэр Айылҕаҕа олус улахан уларыйыылар, ордук тымныйыы буолан барыан сөп. Айылҕа уларыйыытыттан дьон-аймах олохторугар олус ыарахан кэмнэр кэлэннэр атын планетаҕа, билиҥҥи Сир оннугар үтүрүллэн тиийэн кэлэн иһэр Венера планетаҕа дьон-аймах көһөн биэриилэрэ саҕаланыан сөп.

Күнтэн кэлэр сылаас, күн уота уонна Космос куйаарын тымныыта утарыта харсыһыыларыттан тэҥнэһии балаһыанньата үөскээтэҕинэ, ол аата тыыннаах Айылҕа, тыынар-тыыннаахтар үөскүүр, тэнийэр кэмнэрэ бу планетаҕа саҕаланар. Бу билиҥҥи Сир Күнтэн тэйэн сылдьар балаһыанньата ол тэҥнэһии балаһыанньата буолар. Сир икки өттүттэн хам тутуллан Космос тымныыта уонна Күн уотун сылааһа тэҥнэһэр балаһыанньаларыгар билигин көтө сылдьар.

Тыыннаах күөх Айылҕа уонна тыынар-тыыннаахтар маннык тэҥнэһии балаһыанньатыгар үөскүүр, тэнийэр кыахтарын сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаараллара чуолкайдыыр. Киһи оҥорор бары быһыылара эмиэ иккилии өттүлэриттэн тутулуктаахтарын уһун үйэлээх саха дьоно билэн «Ай» диэн тылбыт бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх.

Венера планета сабардамынан уонна ыйааһынынан Сиргэ маарынныыр, атмосферата 97 бырыһыана углекислай гаастан турар. Венера планета сыыйа-баайа сыҕарыйан-сыҕарыйан билиҥҥи Сир оннугар кэлиитигэр Сиргэ курдук атмосфера үөскүөҕэ, үүнээйилэр үүнүөхтэрэ, тыынар-тыыннаахтар сайдыахтара. Венераҕа киһи-сүөһү сайдар кэмнэрэ кэлиэхтэрин сөп.

Сир сыыйа-баайа Күнтэн тэйэн, ыраатан иһэр, хас да уонунан тыһыынчанан сылларга 1 хонугунан сыл уһаан биэриэн сөп. Тэйии сыыйа-баайа баран иһэр. Уонунан мөлүйүөнүнэн сылларга Сир билиҥҥи Марс планета сылдьар сиригэр, ол миэстэтигэр сыҕарыйан тиийэр кыахтаах.

Бу кэм кэлиитигэр дьон-аймах Венера планетаҕа көһөн, көтөн тиийэн саҥалыы олохсуйуохтарын сөп. Билиҥҥи техника сайдыыта оннук кэм кэлэр кыахтааҕын уонна ону дьон-аймах аҕыйах тыһыынча сылынан ситиһэр кыахтаахтарын быһаарар.

Атын планетаҕа көһүү араллааныгар кыттыһар баҕа санаа баарын да иһин дьон-аймах сайдыыны ситиһэллэрэ олус түргэнэ санаарҕатар. Билигин Сирбит сылдьар орбитатыгар Венера планета сыҕарыйан-сыҕарыйан кэлэрэ отой ыраах. Атын планетаҕа көһүү кэмэ кэлэрэ эмиэ олус ыраах буолуон сөп.

Космос куйаарын эттиктэрин үйэлэрэ олус уһун, хас эмэ уонунан миллиардынан сылларынан кэмнэнэр. Планеталар хамнааһыннарыгар, сыҕарыйыыларыгар тэҥнээтэххэ дьон-аймах сайдыыны ситиһэллэрэ олус түргэн кээмэйдээх эбит. Тимири уһаарар, уһанар буолбут кэмнэриттэн дьон билиҥҥи курдук үрдүк таһымнаах сайдыыны 2 тыһыынча сыллар усталарыгар эрэ ситистилэр. Манна сайдыыта суох кэми түөрт уонча тыһыынча сыллары эптэххэ дьон-аймах олус былыргы үйэлэрдээҕи диир кэмнэрэ уонтан эрэ тахса тыһыынча сыллардааҕыта буолан ааспыттарыгар сөп.

Сирбитигэр дьон-аймах олорор, сайдар кэмнэрэ өссө да олус элбэх буолуон сөп. Дьон-аймах олоҕу олоруулара, сайдыыны ситиһиилэрэ эмиэ кэмнээҕэ-кэрдиилээҕэ быһаарыллан иһэр. Саҥаттан саҥа айыыны оҥорон, билэн-көрөн иһии кыаллыбат буолан иһэрэ саарбаҕа суох буолла. Сир үрдүгэр дьон атаҕа үктэммэтэх сирэ диэн аны суох, барытын уларыта, бэйэлэрин тустарыгар тупсара сатыыллар.

Төһө да Айылҕаны харыстыыбыт диэн айманналлар дьон-аймах сайдыыны ситиһэн олоҕу олорор сирдэригэр кэлин кумах куйаардары элбэтэр, үөскэтэр чинчилээхтэр.

Хара тыа сабардыы үүнэн турбут сирдэрин дьон быһа кэрдэн, уоттаан от, бурдук үүннэрэр сир оҥостоллор. Кэлин бу сирдэрин үүнээйи үүммэт буолла диэн быраҕан атын саҥа сирдэри солоон оҥостон сирдэрин кэҥэтэн иһэллэр. Хонуу сир кэнээтэр кэҥээн иһэриттэн кэлин истиэптэргэ кубулуйан барар.

Сир анныттан баайын хостоон ылаары кырсын тоҕута тэпсэн, күрдьэн ылан быраҕан күөх үүнээйи үүммэт оҥорон иһэллэр. Күөх үүнээйи үүммэт сирэ кэлин кумах куйаардарга кубулуйар.

Сир үрдүгэр дьон-аймах сайдыыта эмиэ ханнык эрэ кэм-кэрдии иһигэр сылдьар, ханнык эрэ кыйыаны аһара барыа суохтаах. Мутукчалаах мастар аҕыйааһыннара сир үрдүгэр уу эргиирин уларыталларыттан олус элбэх хаардар, самыырдар түһэллэр, хонуу сирдэрин уу ылыыта саҕаланан эрэр.

Дьон-аймах сайдыыта, араас улахан, күүстээх тиэхиникэлэри туһаныыта «Туох барыта икки өрүттээх тутулугун» хамсатар, уларытар. Атмосфераҕа углекислай гаас элбээһинэ сир үрдэ итийэн барыытын үөскэтэрэ уһун үйэлэргэ мунньуллубут муустары ириэрэн хонуу сирдэри уу ылыытын үөскэтэр.

Сир, Халлаан уонна Күн тутулуктарын сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ толору быһаарар. Сир Күн диэки чугаһаан хаалыыта итийиигэ, уотунан умайыыга, онтон тэйэн, ыраатан хаалыыта халлаан тымныйыытыгар, тоҥууга тириэрдэр кыахтаахтар. Хайа да диэки аһара барыы Сиргэ олох эстиитигэр тириэрдэр кыахтааҕын өйдөөх-санаалаах дьон-аймах билэн ону-маны саҥаны арыйыыга, айыыны оҥорууга сэрэхтээх буолаллара уонна туох эмэ быһаарыыны ылыналларыгар икки өрүттэн икки ардыларынан, ол аата ортотунан буолуохтааҕын хайаан да тутуһар наадатын билэр кэмнэрэ кэллэ. (5,72).

Туһаныллыбыт литература

1. Б.А.Воронцов-Вельяминов. Астрономия. Учебник для 10 класса.-М.: «Просвещение», 1979. – 144 с.

2. Мур П. Астрономия с Патриком Муром / Пер. с англ. К.Савельева. – М.: ФАИР-ПРЕСС, 2001. – 368 с.

3. Стогний В.В., Стогний Г.А. Физика Земли. Учебное пособие. Якутск: Изд-во Якутского университета, 2000.-190 с.

4. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона.- М.: Эксмо; Форум, 2007.-960 с.

5. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.