Саҥаны айыы уратылара

Биһиги сахалар кэлин кэмҥэ бэйэлээх бэйэбит айыы диэн тылбытын ситэ билбэппит, атын омуктары үтүктүүгэ оҕустаран эрэрбит арыллан таҕыста. Оннооҕор тылбыт үөрэхтээхтэрэ нууччалыы диэки аһара халыйан хаалыыларыттан, бу сыыһаны булан, көннөрөн бар дьоммутугар тириэрдэр кыахтара суоҕуттан, саҥа, урут саха тылыгар суох, «аньыы» диэн тылы булан бэйэлэрин сыыһаларын сабына сатыы сылдьаллар.

Сахабыт тыла олус былыргы кэмнэргэ үөскээбититтэн уонна уһун үйэлэргэ уларыйбакка сылдьарыттан төрүт дорҕоонноругар иҥмит өйдөбүллэрин билигин да иҥэринэн илдьэ сылдьар. Биһиги тылбытын өй-санаа үөрэҕин чахчы баһылаабыт, дорҕоон киһиэхэ дьайыытын үөрэтэн таба туһанар дьон эрэ сөптөөх суолунан сайыннарар кыахтаахтар.

Сайдыыны ситиһии диэн олоххо саҥаны арыйан киллэрэн иһии буолар. Бука бары саҥаны арыйа охсоору тиэтэйэллэр, ыксыыллар. Ол сылдьан «Ыт ыксаан-ыксаан икки хараҕа суох оҕону төрөтөр» диэн өбүгэлэрбит этиилэрин умнан кэбиһэллэр. Олус элбэх саҥаны айыылары оҥоро сатааһынтан биир эмэтэ эрэ дьоҥҥо туһалаах, туох эмэ үчүгэйи оҥорор үрүҥ айыы баар буолар.

Саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу диэн урут, бу быһыы оҥоруллуон иннинэ дьон билбэттэрин, киһи оҥорботун оҥоруу аата буолар. Бу саҥаны арыйыы, айыы киһи олоҕор, үлэтигэр-хамнаһыгар туох эмэ уларыйыыны киллэрэр буоллаҕына эрэ итинник ааттанар, улаханнык сыаналанар. Ким барыта саҥаны, дьон билбэттэрин, уратыны, кыайбаттарын оҥоруон баҕата олус элбэх. Оҕолор улаатан сайдан, саҥаны билэн иһэр кэмнэригэр саҥаны, дьон билбэттэрин оҥоро охсор, оҥоро сатыыр баҕалара букатын даҕаны таһынан таһымныыр.

Саҥа, сайдыылаах олоххо бары үөрэҕи, билиини баһылааммыт саҥаны, дьон билбэтин, оҥорботун оҥорор санаабыт өссө элбээтэ. Саҥаны айа сатааһын, айыы уонна ону олоххо киллэрии, туһаҕа таһаарыы уратыларын табан өйдүүрбүт уустугурар. Билигин оҥорон, тутан таһаарар үлэбит-хамнаспыт сатарыйбыт, мөлтөөбүт кэмигэр араас бытархайы, дуона суоҕу айааччылар, саҥа тылы булааччылар, тимэх тигээччилэр баһылаан иһэллэриттэн саҥаны айыы уратыларын, уустуктарын, табыллыбакка хааллахтарына сыыһа-халты бараллар, куһаҕан быһыыны элбэтэллэр.

Саҥаны айыылар дьон олоҕор хайдах дьайалларыттан тутулуктанан икки уратыларга арахсаллар:

1. Кыра айыы.

2. Улахан айыы.

Саҥаны айыылар бу уратыларын эр-биир ыламмыт арыыйда дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Кыра айыы. Дуона суоҕу, бытархайы айыыны хас киһи барыта хаһан баҕарар оҥорор. Бу айыыттан хайа да киһи олоҕор ханнык да куттал суоһаабат, уларыйыы киирбэт буоллаҕына кыра айыы диэн ааттанар. Холобурга, баар ырбаахыга ханнык эрэ сиэби дуу, тимэҕи дуу тиктэххэ кэтэ сылдьар киһи онтон туох да буолбат, туга да уларыйбат. Ырыа ыллааһын, хоһоон этиитэ, ону-маны суруйуу эмиэ кыра айыыларга киирсэллэр.

Кыра айыыны олус түргэнник оҥоруохха сөп, бэргэһэни тиэрэ кэтэн кэбистэххэ эбэтэр урукку кэмҥэ курдук хаатыҥка оһун кылгас гына тиэрэн кэбистэххэ соҕотохто саҥаны айыыны оҥорбут, дьонтон ураты киһи буола түһүллэр. Буолар буолбат айыыны оҥорооччулар бары бу суолу тутуһаллар.

Оҕо улаатан иһэн маннык быһыылары, дуона суох, кыра айыылары элбэхтик оҥорор кыахтаах. Саҥа сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах оҕо кырата хас күн аайы саҥаны оҥорор, билиитэ-көрүүтэ кэҥээн иһэр. Оонньуурун маннык туруорар, оннук туруорар. Киниэхэ бары барыта саҥа, оҥоруон, ыһыан баҕата олус элбэх. Барыны бары боруобалаан тутан-хабан тардыалаан, ытыран көрөн билэн иһэр.

Кыра айыылары дьон бары олохторо тупсарын, уратытык көстөллөрүн туһугар оҥоро сылдьаллар.

2. Улахан айыы. Саҥаны айыылар киһи олоҕор тосту уларыйыыны киллэрэр, кутталы үөскэтэр буоллахтарына улахан айыылар диэн ааттаналлар. Холобурга, кыра уол чараас мууска киирдэҕинэ ууга түһүөн, тимириэн сөбүттэн олоҕор улахан куттал суоһуур. Оҕону чараас мууска кииримэ диэн үөрэттэххэ, хааччаҕы оҥордоххо, «Айыыны оҥорума» диэтэххэ эрэ табылларын бары төрөппүттэр билэллэр уонна олохторугар туһаналлар.

Уустук, улахан баҕа санааны олоххо киллэрии уһун кэми ылар. Бары улахан тутуулар улахан айыыга киирсэллэр. Бу улахан айыыны оҥоруох иннинэ аналлаах проект диэн, бу тутуу туһунан кумааҕыга суруйуу, сыанатын быһаарыы оҥоруллар. Бу кумааҕыга суруйуу кэмигэр туох куһаҕана барыта сиидэлээн ылыллан хааларынан проект үчүгэйэ эрэ хаалан туһалаах буолар кыахтанар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэһэн саҥаны айыылар эмиэ икки өрүттээхтэр, үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах уонна куһаҕан, буортулаах диэҥҥэ арахсаллар. Куһаҕаны айыы оҥорорго судургутунан, дөбөҥүнэн эдэрдэргэ сабыдыалы оҥороро түргэнинэн, оҕо оҥорорун сахалар үөрэхтэрэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэн хааччахтыы сатыыр.

Былыргыны суруйааччылар урукку кэмҥэ айыы диэн тылы туһаналларыгар үчүгэй эрэ буоллаҕына үрүҥ айыы диэн, онтон бэйэтинэн, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллэ илигинэ ааттыыллара. Куһаҕаннара биллибит айыылар айыы-хара, хара-айыы, айыы-буруй диэн бу айыыбыт куһаҕан буоларын бэлиэтээн, арааран суруйаллара.

Билигин дьон өйдөрө-санаалара сайдан улахан киһи билбэтэ, истибэтэҕэ, көрбөтөҕө уонна оҥорботоҕо диэн олус аҕыйаан турар. Ол иһин дьиҥнээх, дьоҥҥо туһалаах айыыны оҥоруу, саҥаны айыы олус аҕыйах, биир эмэ буолар. Маннык саҥаны арыйыылары оҥорбут дьон араас сертификаттаах, патеннаах, ол аата туспа докумуоннаах, онтон биир эмэ киһи өссө учуонай буолуон сөп. Бу дьон олус аҕыйахтар.

Дьоҥҥо туһалаах, үчүгэй саҥаны арыйыы, айыы олус эрэйдээх, элбэх үлэни-хамнаһы ылар, өссө үгүстүк боруобалыахха, хос-хос хатылыахха, тупсаран оҥоруохха наада буолар. Биир саҥаны арыйаары сорохтор үйэлэрин моҥууллар.

Олус элбэх саҥаны арыйыылартан, айыыны оҥоруулартан биир эмэтэ эрэ дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥоруу буоллаҕына, бу саҥаны арыйыыларбыт, айыыны оҥорууларбыт үгүс өттүлэрэ сыыһа-халты буолан куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр. Кэлин тиһэҕэр куһаҕаны айыы, хара айыы элбэх ахсааннаах буолан тахсалларыттан сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрэ дьону, эдэрдэри аан бастаан сыыһа-халты тутталларыттан харыстыыр аналлаах.

Оҕо саҥаны билэр санаатын аһара хааччахтыыр сыыһа. Арай сөптөөх суолунан, киһи оҥорорун курдук оҥорорго хайаан да салайан, үөрэтэн, көннөрөн биэрэн иһиллэр. Маннык оҥорор сыыһа, куһаҕан, бу курдук оҥордоххо үчүгэй буолар диэн бэйэ оҥорон көрдөрөн биэрэрэ, үтүгүннэрэрэ үөрэтии таба суолунан уонна түргэнник барарын хааччыйар.

Саҥа өйө-санаата сайдан эрэр оҕо тугу билбитэ, көрбүтэ барыта кини өйүгэр-санаатыгар саҥани билии, саҥаны, урут билбэтин билии, арыйыы, ол аата айыыны оҥоруу буолан иҥэн иһэр, ийэ кутун быһалыы үөскэтэр. Куһаҕан айыылар оҕону угуйар, тардар күүстэрэ улаханыттан оҕо олору ордук элбэхтик оҥорон кэбиһэр кыахтанар. Ханнык да тэҥнээн көрөн сыаналыыр кыаҕа суоҕуттан, бэйэтэ сөбүлээтэр эрэ оҥоруон сөбүттэн куһаҕан быһыылары оҥороро элбээн хаалыан сөп.

Кыра оҕо тугу элбэхтик хос-хос хатылаан оҥорбутун үгэс оҥостон иҥэринэн иһэр. Тугу элбэхтэ оҥорбута өйдөнөн хаалар. Бу үөскээбит үгэс өйтөн-санааттан хаһан да умнуллубат. Кыра эрдэҕинэ атаахтыы үөрэммит оҕо улаатан баран итирдэҕинэ атаахтыыр, киһиргиир санаата киирэриттэн, ким эрэ көрөрүн-истэрин эрэйэриттэн атын дьону кытта тапсыбата улаатар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ сыыһаны, куһаҕаны оҥороро тохтотуллан, атыҥҥа аралдьытыллан иһэрэ ордук. Оҕо кыра, көнө санаатыгар куһаҕан быһыылары олус эрдэ биллэҕинэ олору урут-бастаан оҥорор буола үөрэнэн хаалыан сөп. Бу оҥорор куһаҕан быһыыта хос-хос хатыланнаҕына оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэн хааллаҕына, куһаҕан быһыылаах киһи буола улаатар.

Оҕо кыра, бэйэтин өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ куһаҕан быһыылары билбэтэ ордук, өйө-санаата үчүгэй быһыылары оҥорон, үгэс оҥостон иҥэриннэҕинэ үчүгэй майгылаах, үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорор киһи буола улаатар кыахтанар. Кыра оҕо өйө-санаата сайда илигинэ улахан дьон, төрөппүттэрин көрүүлэригэр, истиилэригэр сылдьар. Кинилэр оҕолоругар ханнык быһыылары элбэхтик оҥорторон ийэ кутун иитэллэр даҕаны соннук өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһаарар.

Дьон бары үчүгэйи оҥоро сатыыллар, үчүгэй быһыылар олус элбэхтэриттэн кыайан ааҕыллыбаттар, ахсааннара быһаарыллар кыаҕа суох элбэх. Быдан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары дьон арааран билэр уонна олору оҥорбот буолуулара үчүгэйи оҥорор кыахтарын улаатыннарар. Бу быһаарыыны сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһар уонна “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр.

Ай диэн тыл өйдөбүлэ бу тыл «й» дорҕоонун хайдах саҥарартан буолбакка, бу тылга иҥэн сылдьар өй-санаа уратыларыттан, бу оҥоруллар быһыы үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн сыаналанарыттан тутулуктаах. Ханнык баҕарар киһи үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыны оҥорор кыахтааҕыттан субу оҥорор быһыыта дьон үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр буолуута, бу оҥоруллубут быһыы хайдаҕын, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын быһаарар. Тугу эмэни айыах, оҥоруох иннинэ, субу оҥорор быһыыбытын өйбүтүгэр-санаабытыгар хос-хос ырытан үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын эрдэттэн быһаарарбыт эбэтэр быһаара сатыырбыт хайаан да ирдэнэр, “Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн этиллэр.

Айыыны, саҥаны, дьон билбэттэрин оҥоро охсоору тиэтэйии, ким эрэ иннинэ урут түһүү үөскээһинэ оҕону, улахан да киһини элбэхтик сыыһа-халты туттунууга үтүрүйэриттэн билигин эдэрдэр буруйу, куһаҕан быһыыны оҥороллоро элбээһинигэр тириэрдэн эрэр.

Өй-санаа үөрэҕин суох оҥоруу содула өр кэмҥэ дьайарынан айыы диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээҕин, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу быһаарарын суох оҥоро сатааччылар билигин да бааллар.

Айыы диэн тылбыт хас да өйдөбүллээх. Олортон куһаҕан өйдөбүлэ элбэх өттүн ылар, баһыйар. Өй-санаа хааччахтаах, аһара барыа суохтаах, этин-сиинин бырахпат, көрөр-истэр, харыстыыр буоллаҕына эрэ киһи олоҕун уһуннук олороро кыаллар. Көрсүө, сэмэй дьон олохторун уһуннук, киһи быһыылаахтык олороллор, элбэх оҕону төрөтөн киһи быһыылаах буолууга иитэллэр уонна туһалаах дьыалалары оҥороллор.

Эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспа төрүккэ олоҕуран, тус-туспа хайысхалаахтык сайдалларын итэҕэли үөрэтээччилэрбит билэллэрэ эбитэ буоллар. Өй-санаа аһара баран сайыннаҕына эти-сиини куота сайдар, хаалларар, быраҕар кыахтаах. Онтон өй-санаа эттэн-сиинтэн араҕыстаҕына киһи өлөр, өй-санаата туспа баран Үөһээ дойдуга айыы буолан бэйэтэ туспа сылдьар кыахтанар.

Айыы диэн ураты, туспа өй-санаа, дьон билбэт, оҥорбот быһыылара ааттанар. Өлбүт киһи өйө-санаата бэйэтин уратытынан, туспатынан, атын ханныкка да маарыннаабатынан айыы буолар. Былыргы сахалар өлбүт киһи өйүн-санаатын айыы буолуу диэн ааттыыллар.

Билигин өй-санаа туспа эньиэргийэ көрүҥэ буолара дакаастанан эрдэҕинэ туспа, ханныкка да маарыннаабат өй-санаа бэйэтэ туспа сылдьарын, атыттары кытта буккуспатын сахалар ойууннара арыйбыттар уонна олус табатык айыы буолуу диэн ааттаабыттар.

Эрдэтээҕи көлүөнэлэр, айыылар билиилэрэ, үөрэхтэрэ оччотооҕу өй-санаа татымынан, аҕыйаҕынан, куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбэҕинэн аныгы, сайдыылаах оҕолору үөрэтиигэ кыайан сөп түбэспэттэр. Айыылартан ылар билиилэрбит оҕолору үөрэтиигэ анаан аныгы көрдөбүллэргэ киллэрэн биэриллэллэрэ ирдэнэр. Былыргылар билиилэриттэн куһаҕан быһыыларын ыраастаан, тупсаран, саҥа олоххо сөп түбэһэр буола оҥорон баран оҕолорго тириэрдии туһата улахан буолар уонна Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар.

Былыргылар, айыылар билиилэрэ улахан дьонтон кыра оҕолорго тиийиилэригэр улаханнык көнөллөрө, аныгы олоххо сөп түбэһиннэриллэллэрэ, ыраастаналлара, Үрүҥ айыы итэҕэлигэр кубулуйаллара оҕолор өйдөрө-санаалара сөптөөхтүк, киһи быһыылаахтык сайдалларыгар туһалыыр. (1,12).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада уоттара" хаһыат №21. 22.10.2010.