Эт-сиин уонна өй-санаа

Эт-сиин уонна өй-санаа диэн киһи бэйэтин икки өрүттэрэ ааттаналлар.

Былыргы кэмҥэ сахалар улахан күүстээх хомуһуннаах ойууннара кут-сүр үөрэҕинэн, киһи өйүн-санаатын үөрэтиинэн утумнаахтык дьарыктаммыт эбиттэр. Олус дириҥник хасыһан уонна гипноһу туһанан үөрэтэннэр киһи өйө-санаата, куттара уонна этэ-сиинэ тус-туспаларын арааран билбиттэр. Кинилэр киһи кутун уонна сүрүн үөрэтиилэрин салгыы сайыннараннар киһи өйүн-санаатын үс аҥы, үс кукка эмиэ араарбыттар.

Сахалар киһи этин-сиинин хаһан баҕарар өйүттэн-санаатыттан туспа буоларын бэлиэтээн этэллэр. Киһи этин-сиинин баҕа санааларын быстах баҕа санаалар диэн арааран ааттыыллар. Киһи этэ-сиинэ дьиҥнээх биологическай төрүтэ буолар. Бу этин-сиинин киһи төрөппүттэриттэн, аймахтарыттан быһаччы утумнуур. Эт-сиин Сир үрдүгэр баар Айылҕа эттиктэриттэн хомуллар уонна утумнаан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салгыы бэриллэн иһэр. Киһи этин-сиинин үгүс өттө, 70 бырыһыаныгар тиийэ уу, биһиги аһылыкпытыгар иһэр уубут буолар. Айылаҕа туох баар барыта эргийэн, уларыйан биэрэн иһэринэн эт-сиин бары эттиктэрэ эмиэ уларыйан, эргийэн биэрэн иһэллэрэ эрэйиллэр. Киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ ийэ буоругар төннөн салгыы атын көрүҥҥэ кубулуйар.

Киһи тас көрүҥэ, быһыыта-таһаата кэнэҕэски көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрин кини оҕолоро, сиэннэрэ тас көрүҥнэринэн төрөппүттэригэр ханан эмэ маарынныыллара чуолкайдык быһаарар. Ити тас көрүҥ бэриллэн иһиитэ барыта Айылҕа биэрбитинэн, эт-сиин утумнаан иһиитинэн быһаарыллар. Киһи этин-сиинин оҥоһуулара кэлэр көлүөнэ ыччаттарыгар утумнаан, быһаччы бэриллэн иһэллэр.

Эт-сиин утумнаан төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэн иһэрэ оҕо хайа эрэ төрөппүтүгэр эбэтэр чугас аймаҕар тас көрүҥэ маарынныырынан быһаарыллар. Оҕо этэ-сиинэ маарыннааһына төрөппүттэрин өйдөрө-санаалара оҕолорун өйүгэр-санаатыгар эмиэ быһаччы бэриллэрэ буолуо диэн санааны сорох дьоҥҥо олохсуппут. Кэнники кэмҥэ төһө эмэ үөрэх-билии сайдыбытын үрдүнэн ити санаа кыайан хаала илик.

Киһи киһиэхэ маарынныыра билиҥҥи, үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон өйдөрүгэр атыннык киирэр. Өй-санаа сайдан үрдүк таһымҥа тахсыбытынан кут-сүр үөрэҕэ эмиэ сайдан киһи кэлэр көлүөнэлэригэр этин-сиинин оҥоһуутун кытта бэйэтин буор кутун сорохторун эрэ биэрэр, онтон ийэ кута иитиллэр, салгын кутун өйүн-санаатын барытын үөрэтии көмөтүнэн иҥэринэр диэн өйдөбүл бастаан иһэр. Оҕо саҥалыы өйү-санааны иитиллэн уонна үөрэтиллэн эрэ ситиһэр.

Саха дьонугар төрүт-уус ыаллар диэн өйдөбүл баар. Хас эмэ, элбэх көлүөнэ үлэһит дьон маннык төрүт ыал диэн өйдөбүлү үөскэтэллэр. Бу өйдөбүл үтүө, үлэһит ыаллар оҕолоро, ол оҕолорун оҕолоро эмиэ кинилэр курдук өйдөөх-санаалаах, үлэһит киһи буола улаатыахтааҕын быһаарар. Бу быһаарыы үлэҕэ-хамнаска, хамсаныыга быһаччы сыһыаннаах буолан, илиилэринэн үлэлээбэт баай дьоҥҥо букатын сыһыана суох. Бу этии, киһи үйэтин тухары үлэлээн-хамсаан, этин-сиинин хамсатан олус уһун кэмҥэ буор куту үөскэтэн, сайыннарарын быһаарар. Бу үөскээбит буор кут киһи мэйиитигэр дириҥник иҥнэҕинэ, мэйиигэ, эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр сөптөөх уларыйыылары үөскэтэн кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр кыахтаныыта, ити төрүт ыал диэн өйдөбүлүнэн бэриллэр.

Буор кут дьайыытыттан төрүт уус киһи оҕото уһаныынан дьарыктаннаҕына этэ-сиинэ хамсаныыларга үөрүйэҕэ таайан, дьоҕура арыллан бу үлэни сотору кэминэн толору баһылыыр кыахтанар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһиэхэ буор кут араас хамсаныылартан үөскүүрүн быһаарар. Олус үгүстүк хатыланар хамсаныылары элбэхтэ хатылаатахха үгэс буолбут хамсаныылар үөскүүллэр. Бу үгэс буолбут хамсаныылар киһи этигэр-сиинигэр иҥнэхтэринэ буор кут диэн ааттаналлар уонна үөрүйэх буолууну үөскэтэллэр. Буор кут олус уһун кэмҥэ, хас да көлүөнэ устата үөскүүр.

Билигин дьон үксэ үөрэх-билии олус түргэнник ситиһиллэриттэн, былыргыттан үөрэхтээх, элбэх өйдөөх киһи оҕото эмиэ өйдөөх буолуохтаах дии саныы үөрэммиттэрин кыайан хаалларбаттар. Yөрэҕинэн, салгын кутунан бэриллэр үөрэх-билии өйө-санаата кыра оҕоҕо быһаччы бэриллэрин биллэрэр холобурдар дьон олоҕор суохтар диэххэ сөп.

Өйдөөх дьон оҕолоро төрөппүттэрин курдук өйдөөх-санаалаах буола улааталлара аҕыйаҕын сахалар быһааран биэрэр этиилэринэн «Бил баһыттан сытыйар» диэн этии баар. Бу этии элбэх билиилээх бас-көс, салайааччы дьон элбэх баайы-малы мунньуннахтарына өйдөрө-санаалара куһаҕан өттүгэр уларыйарыттан оҕолорун өйдөрө-санаалара мөлтөөн, сытыйан барарын чуолкайдык быһаарар этии буолар. Быстахтык байбыт дьон бэйэлэрэ оҕо эрдэхтэринээҕилэрин таһы-быһа умнан, оҕолорун сымнаҕастык, баайдык, тоттук иитиилэрэ, атаах буола улааталларын үөскэтэн, бэйэлэригэр тиийбэт өйдөөх-санаалаах дьону иитэн улаатыннараллар.

Төрүөҕүттэн улахан киһи курдук өйдөөх оҕо баара биллибэт. Арай аҕыйах буор кут өйдөбүллэрэ эрэ иҥэн сылдьаллара улаатан дьарыктаннаҕына эрэ биллэллэр. Бу өйдөбүллэр оҕо улаатан араас хамсаныылары оҥороругар көмөлөһөн биэрэр кыахтаахтарын маннык холобур быһаарар. Уол улаатан истэҕин аайытын нүксүҥнээн хаамара аҕатыгар маарынныыр буолан иһиитэ улаатар эбэтэр уус киһи оҕото уһанан истэҕинэ тутара-хабара сыһыамаҕа биллэр. Оҕо улаатан мэйиитэ сайдан истэҕинэ буор кут дьайыыта эбиллэн биэрэн иһэр.

Кыра оҕо мэйиитэ ырытар, быһаарар кыаҕа суоҕа биллэр. Ол барыта мэйиигэ мунньуллан иһэр өй-санаа олох аҕыйаҕыттан эбэтэр суоҕуттан буолар. Итинник быһаарыы дакаастабыла кырдьаҕас киһи өйө-санаата, ырытар, сыаналыыр, быһаарар дьоҕура өй үлэтинэн дьарыктанан истэҕин аайытын эбиллэн иһэригэр олоҕурар. Төһө элбэх өй-санаа киһи мэйиитигэр киирэн мунньуллан иһэр даҕаны соччонон мэйии тэҥнээн көрөр, быһаарар күүһэ эбиллэн иһэрин киһи барыта билэр.

Киһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта биир биллэр тутулуктаах. Ол тутулугунан киһи этигэр-сиинигэр үөскүүр ыарыы буолар. Киһи этин-сиинин ханнык эмэ өттүн туохха эмэ дэҥнээтэҕинэ эбэтэр эт-сиин бэйэтэ туох эмэ буоллаҕына онно ыарыы үөскээн өйүгэр-санаатыгар тиийэр. Киһи өйө-санаата бу үөскээбит ыарыыны суох оҥорор санааҕа түһэр, хайдах эмэ хамсанан дуу, хайаан дуу бу ыарыыны суох оҥоро сатааһынынан дьарыктаммытынан барар.

Итинник туспа сибээс, тутулук баара эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспаларын өссө төгүл бигэргэтэр бэлиэнэн буолар. Өй-санаа эттэн-сиинтэн араҕыстаҕына киһи этэ ыарыыны билбэт турукка киирэр. Ыарыылартан көмүскэнэр кыаҕа сүтэр. Итини тэҥэ киһи бэйэтин өйүн-санаатын, салгын кутун күүһүнэн ханнык баҕарар ыарыыны тулуйан, кыччатан кэбиһэр кыахтанара эмиэ биллэр. Былыргы күүстээх ойууннар эттэрин ханан баҕарар быһаҕынан дуу, анньыынан дуу анньынан баран эмтээн, оһорон кэбиһэллэр.

Киһи этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан туспа көрүҥ буолар. Эт-сиин өйө-санаата суох бэйэтэ туспа сайдан барыан сөп. Бу быһаарыыны улахан да кыыллар өйдөрө-санаалара аҕыйах буолуута уонна букатын да өйдөрө суох дьон эмиэ бааллара халбаҥнаабат гына дакаастыыр.

Биир хааннаах, чугас аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуулаахтар. Бу быһаарыыны медицина науката билэн билигин туһана сылдьаллар. Эт-хаан сөп түбэһиитин таба туһанан киһи чаастарын саппаас чаас оҥостон атастаһан биэриигэ киэҥник туттар буолан эрэллэр.

Аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир тутулуктааҕын былыргы сахалар билэллэрин чопчу этиилэрэ бигэргэтэллэр. Аһара кырдьыбыт киһи бэйэтин эдэр аймахтарын доруобуйаларын баттыырын кырдьаҕастар билэллэр. Кырдьаҕас киһи өллөҕүнэ, эдэр ыарыһах аймаҕа арыычча буолан тупсан хааларын сахалар былыргыттан бэлиэтии көрбүттэр.

Саас халтараан суолга массыына абаарыйатыгар түбэһэн эдэр кыыс улаханнык оһоллонон, хаста да эппэрээсийэлэнэн мөлтөх туруктаах балыыһаҕа сыттаҕына, аҕата көрсө киирэн иһэн соһуччу, астмата көбөн өлөн хаалар. Ыарахан туруктаах кыыс сайын үтүөрэн, күһүнүгэр ыраах сиргэ кэргэн тахсан, ыал мааны ийэтигэр кубулуйар.

Кырдьаҕас эбэ ыалдьа сыттаҕына кыыһа абаарыйаҕа түбэһэн өлөн хаалар. Бэйэтэ иэдэйэ сытар эмээхсин сотору үтүөрэн сиэннэрин көрөн-харайан улаатыннартыыр кыахтанар.

Хаан аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуулаах буолара хас да көлүөнэ дьоҥҥо тарҕанан иһэр ыарыы оҕолоругар эмиэ баар буоларынан өссө дакаастанар. Ыарыы буор кукка кубулуйан киһи мэйиитин бэйэтигэр сөп гына оҥостон уларытыытыттан итинник салгыы көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр кыахтанар.

Өйүнэн-санаанан салайтаран хас да көлүөнэ устата биир дьарыгынан дьарыктаныы дьоҥҥо буор кут буолан ууруллан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитин суола итинник салҕанан иһэр. Уһана үөрүйэх буолуу буор куту үөскэтэн хас эмэ көлүөнэ дьоҥҥо барыларыгар тарҕанар кыахтаах. Саха дьоно ити иһин былыргы уус төрүттэринэн киэн тутталлар. Биир аймах дьону буор куттара холбуу ситимниир.

Эт-сиин тутаах көрдөбүлүнэн аһылык буолар. Киһи тыыннаах сылдьаары аһылыкка наадыйар. Экономика сайдан иһиититтэн киһи сиир минньигэс аһылыктара элбээбиттэрин сиэн баҕарара эмиэ эбиллэр. Аһылык тупсан иһиититтэн киһи элбэҕи аһыыра кырдьык эбиллэр.

Эт-сиин аһыырга-сииргэ көрдөбүллэрин өй-санаа утарыласпакка толорон истэҕинэ, олус элбэҕи аһааһын кэнниттэн эт-сиин эбиллэн, уойуу буолан барар. Бэйэтин улаханнык, үрдүктүк сананар өйө-санаата иһэ улаатарын тэҥэ улаатан иһэр.

Эмис киһи бэйэмсэх, бэйэтин уратытын, эмиһин харыстыыр. Этин-сиинин көрдөбүллэрэ өйүн-санаатын сыыйа баһыйан бараллар. Бары ылынар быһаарыылара этигэр-сиинигэр туһалаах эрэ буоллахтарына табыллар, санаата оччоҕуна көнөр.

Аһылыгы аһааһын диэн эмис киһиэхэ баар-суох бырааһынньыга, этин-сиинин баҕа санаатын туолуута, дьоллонуута буолар. Эмис киһи аһыан баҕата ураты күүһүрэр.

Уойбут киһи көрүҥэ мөлтөөн, кыаҕа кыччаан барыытыттан өй-санаа санааргыыр, хайдах эрэ аһыыр аһылыгы аҕыйатан, аҕыйаҕы аһааһыҥҥа, диетаҕа киллэриэн баара саныыр буолар. Эт-сиин көрдөбүлүн кытта өй-санаа сөбүлэспэт быһыыта үөскүүр. Бу утарыта турсууга хайалара кыайара өссө биллибэт, киһи өйө-санаата бөҕө, тулуурдаах буолан, эт-сиин баҕатын кыайан, сабырыйан бардаҕына киһи диетатын тутуһан, этин-сиинин көннөрөрө, тупсарара быһаарыллар. Онтон эт-сиин баҕата кыайдаҕына киһи элбэҕи аһыырыттан кыайан босхоломмокко өссө эбии уойан иһэригэр тиийэр. Эт-сиин уонна киһи киһилии өйө-санаата куруук утарыта турсар, сөп түбэспэт өйдөөхтөр-санаалаахтар.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата утарыта турар санаалаахтарын киһини үөрэтэр үөрэхтээхтэр эмиэ бигэргэтэн эрэллэр. Биллиилээх физиотерапевт Поль Брэгг киһи улахан тулуурданнаҕына эрэ этин-сиинин көрдөбүллэрин сатаан салайар буола үөрэнэрин быһаарар. (1,53). Киһи аҕыйаҕы аһыыры эбэтэр аһаабакка сылдьары кыайан тулуйарга үөрэниитэ өйө-санаата бөҕөтүн, тулуура элбэҕин быһаарар биир сүрүн бэлиэ буолар.

Киһи уһун олоҕун тухары бэйэтин ис, быстах санааларын кытары охсуһара элбэх. Этин-сиинин быстах баҕа санааларын тулуурдаах буолан кыайдаҕына эрэ, киһи өйө-санаата салгыы сайдыытын ситиһэр, киһи буолар, киһилии быһыыланар кыахтанар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан эт-сиин көрдөбүллэрин быстах баҕа санаанан ааттыыллар. Киһи олоҕор быстах баҕа санаалара ылар оруоллара быдан намыһахтар, кыратык сыаналанар көрдөбүллэргэ киирсэллэр. Киһи олоҕор өй-санаа көрдөбүллэрэ быдан үрдүктүк сыаналаналлар, ордук туһалаахтара, ыраахха тиийэ дьайаллара быһаарыллар. Киһи өйүн-санаатын күүһүнэн саҥаны арыйыылары, үрүҥ айыыны оҥорон олох инники диэки сайдыытын үөскэтэр. Өй-санаа сайдан, тупсан, күүһүрэн иһиитэ быстах баҕа санаалары кыайа-хото тутан салайыыга, ол аата киһи буолууну ситиһэн, киһилии быһыыланарга тириэрдэр.

Саха дьоно оҕолоро улаатан өйө-санаата эбиллэн киһи быһыылаах киһи буоларын ситиһэ сатыыллар. Бу үөрэх сүрүн, төрүт өйдөбүлэ – киһи буолуу диэн ааттанар. Киһи буолууну ситиһиигэ быстах баҕа санаалары сатаан кыана туттар буолуу эбэтэр олору салайыы быһаччы киирсэр эбиттэр. Киһи бэйэтин этин-сиинин көрдөбүллэрин кыайан салайар, өй-санаа көрдөбүллэринэн салайтаран олоҕун оҥостор буолуута сахалыы – киһи буолуу диэн ааттанар.

П.Брэгг киһи этин-сиинин көрдөбүллэрэ өйүн-санаатын быһаарыыларыгар сөп түбэспэттэрин ырытар. Кини бэйэтэ олус өр кэмҥэ дьарыктанан этин-сиинин эрчийэн, этэ-сиинэ өйүн-санаатын көрдөбүллэрин халбаҥнаабакка толороругар үөрэппит. Бу үөрэтиитин түмүгүнэн кини хас баҕарар хонукка аһаабакка эрэ сылдьар, бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр туһалаах астары эрэ сөбүлээн көрөн аһыыр уонна араас эрчиллиилэри утумнаахтык оҥоро сылдьар кыахтаммыт.

Элбэх аһылык киһи этигэр-сиинигэр куһаҕаны эрэ аҕаларын үөрэхтээхтэр бары бэлиэтииллэр, элбэҕи аһыыр буолуу киһи үйэтин биллэрдик кылгатар диэн ааҕаллар. Былыргы кэмнэргэ саха дьоно бары кэриэтэ ас-үөл аҕыйах, татым кэмигэр олороннор элбэх аһылык буортуну оҥорорун туһунан туспа үөрэҕи кыайан сайыннарбатахтар. Аһылыктан туттунуу үөрэҕин, араас постары кэлии православнай таҥара дьиэтэ киллэрэ сатаабыта да хата кыаллыбатаҕа. Сахаларга араас постары киллэрэ сатааһын ити таҥараны букатын итэҕэйбэттэрин үөскэппитэ. Саха дьоно үйэлэрин тухары аһаан кэлбит эт, балык аһылыктарын аһаабакка ыҥырар православнай таҥараны олох сөбүлээбэтэхтэр, букатын ылымматахтар.

Бары таҥара үөрэхтэрэ аһылыктан туттунарга ыҥырыылара дьон уһун кэмнээх олохторун үөрэҕэ буолар. Экономикаҕа сайдыыны ситиһэн аһыыр аһылыктара дэлэйбит дойдулар олохтоохторо элбэҕи аһаан кэбиһэллэриттэн үгүстүк уойан ыалдьалларын иһин таҥараларын үөрэҕэ кинилэр доруобуйаларын харыстыы сатыыр. Дьон бары араас минньигэс аһылык дэлэччи баар буоллаҕына, быстах баҕа санааларын, эттэрин-сииннэрин көрдөбүлүн, элбэхтик аһыыр баҕаларын кыана тутталлара олус ыараханынан, көмөлөһөөрү, доруобуйаларын тупсараары, итинник үөрэх баар буолбут.

Өй-санаа киһи этин-сиинин көрдөбүллэрин тулуйан, кыайа тутан салайдаҕына эрэ киһи аһаабакка сылдьар кыахтаах. Киһи өйүн-санаатын уонна этин-сиинин көрдөбүллэрин үөрэппит арҕааҥҥы омук үөрэхтээҕин көрүүлэрин кытта биһиги сахалар кут-сүр үөрэхпит быһаарыылара сөп түбэһиилэрэ, биһиги үөрэхпит дириҥ төрүттээҕин бигэргэтэллэр.

Киһи Айылҕаттан тутулуктаах эттээх-сииннээх буолан тыыннаах сылдьар. П.Брэгг эт-сиин өйүн-санаатын таһыма намыһах буолан аҥардастыы бэйэтигэр эрэ туһалааҕы оҥорор, ол туһугар ордук кыһанар диэн быһаарар. Сахалар киһи быстах баҕа санаалара бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр эрэ туһалыылларын билэллэр. Аһылык аан маҥнай эккэ-сииҥҥэ туһалыыр, онтон эккэ-сииҥҥэ иҥмитин кэнниттэн биирдэ эрэ өйгө-санааҕа дьайыыта саҕаланар.

Элбэх аһылык буһуута киһи үгүс эньиэргийэтэ ороскуоттанарын таһаарар. Тото аһаабыт киһи сытан эрэ ол аһын буһара сытыан баҕата элбэх буолар. Тото аһаан баран дьэ үөрэҕинэн дьарыктанаары оҥостубут студент сотору утуйа сытар буолан хаалар. Элбэх аһылыгы буһарарыгар этэ-сиинэ сылайан утуктаабытынан барара тугу да кыайан быһаарбатыгар, аахпытын соччо өйдөөбөтүгэр тириэрдэр.

Уруогу үөрэтии киһи аччык эрдэҕинэ ордук табылларын, өйгө түһэн хатанара элбэҕин үөрэнэ сылдьыбыт дьон бары билэллэр. Сарсыарда үөрэҕи үөрэтии ордук тиийимтиэтин бэлиэтиир этии: «Сарсыарда өй сытыы буолар»,- диэн үөскээбит. Киһи иһинээҕи эньиэргийэтэ ону-маны саныырыгар, ырытарыгар мэйиитигэр мунньустара мэйии ордук күүскэ үлэлиирин хааччыйар. «Эрдэ турбут чыычаах тумсун соттор, онтон хойутаабыт хараҕын хастар»,- диэн өс хоһооно сарсыарда эрдэ туруу үлэ-хамнас ордук табылларын, элбэх туһаны аҕаларын быһаарар.

Тугу эмэ туһалааҕы элбэҕи үлэлиэн, оҥоро, тута охсуон баҕарар киһи сарсыарда аһаабакка эрэ үлэтин саҕалыыра ордук таһаарыылаах буолар. Киһи өйө-санаата уонна этин-сиинин эньиэргийэтэ атын туохха да аралдьыйаллара суох буолан, бииргэ кыттыһан үлэ эрэ туһугар кыһаныылара үөскээн ордук туһалааҕы оҥороллор.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһи тутулун быһаарыытынан киһи этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан, куттарыттан туспа көрүҥ буолар, иккис өрүтүн үөскэтэр.

Эт-сиин ханнык да быһаарар өйө-санаата суох, бары баҕата бэйэтин эрэ туһатыгар, бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун диэнинэн бүтэр.

Аһыаҕын-сиэҕин эт-сиин олуһун баҕарар, тыыннаах буолуу аһыырга эмиэ күһэйэр. Эт-сиин араас амтаны арааран билэрэ ордук минньигэһи уонна элбэҕи сииргэ кыһаныытын үөскэтэр. Итинник баҕа санаа дьоҥҥо барыларыгар баарын ким да мэлдьэспэт, бары билэр суоллара. Аһыыр-сиир баҕа санаа аһара баран хаалыыта иҥсэ, онтон топпот, туолбат быһыы обот диэн ааттаналлар.

Киһиэхэ аһары аһаабат буолууну үөрэх-билии, өй-санаа киллэрэн, эти-сиини үөрэтэ, тутуһуннара сатыыр. Киһи уһун үйэтин тухары аһыыр-сиир баҕа санаатын кытта аҕыйахтык аһыахха диэн үөрэх-билии өйө-санаата этэрин тутуһар санаалара охсуһан, быһаарсан тахсаллар.

Үүнэн-сайдан, улаатан иһэр эт-сиин көрдөбүлэ аһылыкка ордук улахан. Бу кэмҥэ аһылыкка хааччахтыы сатааһын оҕо этэ-сиинэ улаатарыгар эмиэ сөп түбэспэт. Оҕо улаатан истэҕинэ этэ-сиинэ аһылыкка наадыйарын тулуйара, аһаабакка сылдьара ордук ыарахан. Эдэр эрдэхтэринэ аһаабакка сылдьары тулуйа үөрэммит дьон ордук тулуурдаах, дьулуурдаах буола улааталлар.

Киһи сааһыран, кырдьа баран истэҕинэ этин-сиинин аһыырга-сииргэ баҕатын кыайар кыаҕа улаатар. Бу кэмҥэ эт-сиин үүнэн, улаатан биэрэрэ суох буолан, аһылыкка быһаччы көрдөбүлэ аҕыйаан биэрэринэн киһи өйө-санаата кыайар кыаҕа улаатан биэрэр. Онуоха эбии киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата, билиитэ ордук дириҥээн, чиҥээн, бөҕөргөөн биэриитэ аһылыктан туттунууга кыайыыны ситиһэригэр тириэрдэр.

Киһи олоҕун биир сыалынан этин-сиинин быстах, аһыырга-сииргэ баҕа санаатын, өйүн-санаатын сайыннаран, күүһүрдэн, баһыйа тутан салайан киһилии майгыга, киһилии быһыыга үөрэтэн биэрэри ситиһэр. Аһара аһаабаты ситиһии өй-санаа сайдыбытын, киһи буолууну ситиспитин бэлиэтэ буолар. (2,45).

Туһаныллыбыт литература.

1. Поль С.Брэгг. Формула совершенства. Санкт-Петербург: ТОО «Лейла», 1993. - 384 с.

2. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.