Саха тыла иччилээх

Саха тыла иччилээх диэн этии бу тыл айылҕаҕа үөскүүр тыастартан, саҥалартан үөскээбитин билинэр.

Дорҕоон диэн айылҕаҕа үөскүүр тыастан тахсар долгун ааттанар. Хас биирдии дорҕоон киһи өйүгэр-санаатыгар бэйэтигэр сөптөөх хамнааһыннары, долгуннары үөскэтэриттэн киһи мэйиитигэр араас санаалары үөскэтэр.

Бука бары саха тыла иччилээх диэн билинэбит эрээри иччи диэн тугун билбэппититтэн улаханнык аахайбакка сылдьабыт.

Иччи диэн тугуй? Саха дьоно туох барыта иччилээх диэн этэллэр, ол иһин айылҕаҕа туох баарын харыстыыр санаалара атыттардааҕар күүстээх. Иччи диэн ханнык эрэ өй-санаа, үгэс буолбута ааттанар. Ол аата хас биирдии тылбытыгар ханнык эрэ үгэскэ кубулуйбут өй-санаа, иччи иҥэн сылдьар. Бу быһаарыы табата куһаҕан суолталаах тыллары элбэхтик, улаханнык саҥарыма диэн бобуу баарынан быһаарыллар. Ол курдук “Өлөрүөм”, “Алдьатыам” дии-дии сүүрэкэлии сылдьар кыра уол улааттаҕына киһини өлөрөн кэбиһиэн сөп. Ол барыта куһаҕан тыл суолтата оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан ууруллан хааллаҕына аны бэйэтэ ону толорон кэбиһэринэн быһаарыллар. Киһини үгэстэрэ салайалларын кут-сүр үөрэҕэ уонна сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиилэрэ дакаастыыллар.

Куһаҕан тыллары саҥарыма диэн үөрэх “Айыы диэмэ” диэн үөрэхтэн саҕаланар. Ол курдук айыы диэн киһи билбэт буолан оҥорбот быһыытыгар киирсэринэн оҥорон таһаардахха үгүстүк сыыһа-халты, куһаҕан буолан тахсыан сөбүттэн эрдэттэн сэрэтии, харыстаныы оҥоруллар.

Эдэр оҕолор ураты, киһи билбэт быһыыларын оҥоро сатыыр санаалара аһара улахан. Өйдөрө-санаалара тугу саҥаны билбиттэриттэн сайдан, эбиллэн иһэр, саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаата эмиэ улаатар. Бу саҥаны оҥороруттан куһаҕаны оҥоруу ордук таттарыылааҕынан, угуйар, ыҥырар күүһэ улаханыттан, оҥорорго боростуойуттан, судургутуттан элбэҕи оҥорор кыаҕа улаатан хаалар. Ол иһин оҕо куһаҕан диэни аан бастаан билэн олору оҥорбокко урутаан үөрэнэрэ эрэйиллэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын аан бастаан билэргэ, “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэр. (1,56).

Саха тылын иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьара бу тыллар киһиэхэ ханнык дьайыыны оҥороллоруттан биллэр.

“Ы” дорҕоон ыар, ыарахан дорҕоон. Бу дорҕоон өссө хатыланан “ыы” диэн дорҕооҥҥо кубулуйдаҕына ытааһын илэ саҕаланар. “Ыы” дорҕоонунан бүтэр икки сүһүөхтээх тыллар бары куһаҕан өйдөбүллээхтэр, куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр. (2,5). Оҕо “ыы” диэн ытыыр саҥата киһи истэригэр саамай куһаҕан, кыайан тулуйан истибэт дорҕооно буолар. Итирбит киһи оҕо ытыыр саҥатын кыайан тулуйбакка ылан түннүгүнэн быраҕан кэбиспитэ итини биллэрэр.

“Ы” дорҕоон саха тылыгар саамай ыарахан, куһаҕан суолталаах дорҕоон. Бу дорҕоонтон үөскүүр тыллар бары; ыы, ыс, ыар, ыарыы, ынчык куһаҕан суолталаахтар. Биир үчүгэй суолталаах курдук ырыа диэн тыл баар эрээри, син-биир ханнык ырыатыттан тутулуктаах икки өрүттээх. Ол курдук үөрүү ырыатын тэҥэ, хомолто, көмүү ырыалара эмиэ бааллар.

Ыар сабыдыаллаах тылынан кырыыс диэн тыл ааҕыллар. Кырыыс диэн тыл маннык хомуллан үөскээбит. Кыр – ыы – с. Атын дьон куһаҕан, алдьатар дьайыыларыттан көмүскэниигэ кырыыс туттуллар, көмөлөһөр. Күүстээх санаалаах киһи кыраабыта тиийэр кыаҕын биллэрдик улаатыннарар.

Кыр диэн туох эрэ чараас алдьанар тыаһыгар “ыы” диэн ытааһын уонна “с“, ыс диэн ыһар, ыскайдыыр дорҕооннор холбоһоннор бу куһаҕан суолталаах кырыыс диэн тылы үөскэппиттэр.

Сахабыт тыла иччилээх. Бу тылбыт иччитэ ханна саһан сылдьарын билбэппититтэн сыыһа тутта сылдьарбыт элбээтэ. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ диэн ааттаах дьоммут ханнык өй-санаа хайа тылга иҥэн сылдьарын билбэттэрэ ордук хомолтолоох. Арай бу билбэттэрэ биир туһалаах буолуон сөп. Ол курдук сайдыыны баһылаан саҥа тыллары үөрэтэн, эбинэн иһэр саха омукка тыл үөрэхтээхтэрэ уонна “монумент” курдук тыл сайдыытын хааччахтыыр тылдьыттара букатын да туһата суохтарын биллэрэр.

Сайдан иһэр омук тыла ону-маны, була сатаан хааччахтанара табыллыбат, билиҥҥи үйэҕэ бу улахан, элбэх сыыһалардаах, өйтөн булуулардаах тылдьыт таах хаалар үлэ буолла. Арай кэлэр көлүөнэлэр оннук тылдьыт баара ээ диэн көрө сылдьалларыгар аналланыан сөп. Үлэһиттэр бэлэмнэригэр олорон эрэ бэйэлэрин туһалаахтарын көрдөрөөрүлэр ол-бу саҥа тыллары булбута буолан төрүт тылларбытын уларыталлара аһара элбээтэ.

Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьар. Ол курдук “кыы” диэн кычыгырыыр, тааһы хайа суруйар тыаһы хайа да киһи тулуйан истибэт, куйахата күүрэр, этэ-сиинэ тымныйар. Бу тыл иччитин дьайыыта киһиэхэ тиийиитэ буолар.

Тылга иҥэн сылдьар өй-санаа, иччи хаһан да уларыйбат. Кыы диэн кычыгырыыр тыаһы киһи хаһан да кыайан тулуйан истибэт, этэ-сиинэ кычыгыланар.

“Р” дорҕоон ыгары, хайаан да толоруллары биллэрэр дорҕоон, бу дорҕоон хатыланнаҕына, “рр” диэҥҥэ тиийдэҕинэ кыыһырыы, ырдьыгынааһын илэ үөскээн тахсан ханнык эрэ ыгыыттан көмүскэнэргэ туһалыыр. Элбэхтик “рр” дорҕоону тылыгар туттар киһи “ыт курдук ырдьыгынас”, кыыһырымтаҕай буолара быһаарыллар.

Дьон өйө-санаата саҥа сайдан саҥаралларыгар тыллары туһанар буолан истэхтэринэ саха тыла үөскээбит. Саха тылыгар айылҕаҕа үөскүүр тыастары үтүктүүттэн быһаччы үөскээбит тыллар элбэхтэринэн ити быһаарыы дакаастанар. (2,13).

Саха тыла айылҕаҕа үөскүүр тыастартан, саҥалартан үөскээбит. Иччитэ ол былыргы кэмнэргэ үөскээн баран билигин да дьайа сылдьар, дьайыыта тиийэр.

Хар диэн туох эрэ хампы баран алдьанар тыаһа. Бу дорҕоон хаһан да уларыйбат.

Сар диэн бэрт чэпчэки ыйааһыннаах түһэр тыаһа. Сарапаан, сарыкынай диэн тыллар чэпчэкини биллэрэллэр.

Тылга иҥэн сылдьар өйү-санааны таба өйдөөн туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Сэбиэскэй былаас үөрэппит тыл үөрэхтээхтэрэ саха тылыгар иҥэн сылдьар өйү-санааны букатын билбэттэр уонна ол билбэттэринэн саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ сахабыт тылын харыстыыр оннугар алдьатыы өттүгэр халыйбыттарын айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх, олортон куһаҕан өрүтэ элбэх, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айыыны биллэрэр тылы икки аҥы араара сатыыллара биллэрэр.

Сахалар айыы диэн тыллара бэйэтэ киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин биллэрэн икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ хаһан да уларыйыа, киһи өйө-санаата аҥардастыы көнөн, үчүгэй эрэ буолуо суоҕа. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн үчүгэй утары өттүнэн куһаҕан диэн хаһан баҕарар баар буола турар.

“Аньыы” диэн тыл сахаларга былыр-былыргыттан суох тыл. Бу тылы нуучча аҕабыыттара православнай таҥара үөрэҕин сахалыы тылбаастаарылар, “грех” диэн тылы быһаарыыга анаан туһаммыттарын тыл үөрэхтээхтэрэ булан, бэйэлэрэ туһалаахтарын биллэрээри сахаларга сыҥалыы, туттунууга киллэрэ сатыыллар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны киһи бэйэтэ билэн, арааран туһаныыны ситистэҕинэ эрэ киһи буолары ситиһэрин билиэхпит этэ. Үчүгэйи уонна куһаҕаны, “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн өйдөөх-санаалаах киһи бэйэтэ билэн ситиһиэхтээх тутаах үөрэҕэ буолар. Манна киһи бэйэтигэр туһалааҕы, барыс биэрэри үчүгэй диэн ааттыыра тирэх буолар. Ким эрэ бу куһаҕан “аньыы” диэн эппитэ, ол эппит киһиэхэ бэйэтигэр туһалаах буолан тахсарын арааран билии ирдэнэр. Ол иһин көрсүө, сэмэй, бэйэлэрэ “үрүҥү, хараны араарар” сахалар ким эрэ эппитэ диэн ону үтүктэ, батыһа сатаабаттар.

Саха дьоно төрүт өйдөөхтөрүттэн-санаалаахтарыттан ким эрэ эппитэ дии-дии үтүктэ сылдьыбат кытаанах, өһөс майгылаах дьонунан ааттаналлар. Бу быһаарыы табатын билэр кэм кэллэ. Үлэһит, уус, бэйэлэрэ оҥорор, тутар сахалар бу “аньыы” диэн сымыйа, өйтөн булуллубут тылы туттуохтара суоҕа диэн эрэл баар.

Дьон үчүгэй санааларынан туһана, онтон туох эмэ барыс киллэринэ сатааччылар эмиэ бааллар. Тыл үөрэхтээхтэрэ билигин оннук өйгө-санааҕа киирэн сылдьаллар, сымыйанан булан оҥорбуттарын кырдьык курдук көрдөрөөрү дьулуһаллар.

Төрүт киһи этэрин истибэт диэн бэйэтэ сыыһа. Киһи киһи этэрин истэр буолара ордук. Истэн баран ол кэнниттэн бэйэтэ үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу арааран билэрэ, сыаналыыра ирдэнэр. Киһи кулгааҕынан истэн, хараҕынан көрөн үөрэҕи-билиини ылынан иһэрэ киһилии быһыы буолар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэмсэх, биһиги эрэ үчүгэйбит диэн санааларыттан үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн этинэллэр. Ол иһин үчүгэйи туспа арааран айыы диэн ааттыы сатыыллар, онтон куһаҕаны эмиэ туспа арааран “аньыы” диэн ааттыыр санаалаахтар. Кинилэр бу курдук үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылынан араарыылара бэйэлэригэр эрэ туһалаах буолан тахсалларын атыттар бары билиэхтэрэ этэ.

Айыы диэн тыл хаһан даҕаны аҥардастыы “үчүгэй” кыайан буолуо суоҕа. “Ыы” диэн ытааһын дорҕооно сыһыарыылааҕа куһаҕанын биллэрэ сылдьар, ону тэҥэ киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ биир төбөлөөҕүттэн, бастааҕыттан хаһан баҕарар баар буола турар. Киһи айылҕаттан оҥоһуута оннук, үчүгэйи оҥоробун диэн санаатыттан оҥоро охсубута куһаҕан буолан тахсара, хомоторо ордук элбэх.

Киһи өйүн туруга дорҕооннор дьайыыларыттан быһаччы тутулуктаах. Дорҕооннор, тыастар буор кукка тиийэ дьайаллар, буор куту уһугуннараллар. Тыас киһиэхэ олус куһаҕан дьайыылааҕын билэн дьону накаастыырга араас улахан, куһаҕан тыастары туһананнар сотору өйүн көтүтэллэр.

Былыргы кэмнэргэ ойууннар дүҥүр ньиргийэр тыаһынан уонна күүскэ, эрчимнээхтик биир тэҥник хамсананнар өй-санаа уларыйар кэмигэр бэйэлэрэ киирэллэрэ уонна бу эрэйдэниилэрин инникини билгэлээн билиигэ туһаналлара.

Билигин аныгы муусука дьигиһитэр, ньиргийэр тыаһа аһара улаатан эдэрдэри өйдөрүн-санааларын уларытар буолла диэн инникини билэр, сэрэхтээх дьон этэллэр. (3,3).

Саха тылын иччитин уһугуннаран, “ыы” дорҕоон куһаҕан дьайыытыгар тыл үөрэхтээхтэрэ айыы диэн куһаҕан өйдөбүлэ элбэх тылы “үчүгэй” эрэ оҥороору түбэһэн сылдьаллар. Бу улахан сыыһаларын сотору кэминэн көннөбөтөхтөрүнэ кэлэр үйэҕэ ким да тыл үөрэхтээхтэрин этиилэригэр кыһаммат буолуута үөскээн тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрэ симэлийиэхтэрэ.

Онон саха тылын иччилээҕин таба сыаналаан сэрэхтээхтик, уруккутуттан уларыппакка эрэ туһаныы эрэйиллэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

2. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.

3. “Чолбон” сурунаал. 1 / 2018.