Сахалар төрүттэрэ - тимир уустара

Былыргы кэмҥэ саҥа омуктар үөскээн, тэнийэн бараннар суох буола симэлийэн хаалаллара элбэх эбит. Сурук-бичик, государстволар өссө да суох кэмнэригэр ханнык омуктар хаһан үөскээбиттэрин уонна хайа дойдуларга олоро сылдьыбыттарын бэйэлэрин тылынан уус-уран айымньыларыттан, атын, сайдыылаах омуктар кинилэр тустарынан суруйууларыттан, сирдэр-дойдулар ааттарыттан уонна археологтар хаһан, булан үөрэтиилэринэн эрэ бигэргэтиэххэ сөп. Бэйэлэрин олохторугар экономикаҕа биллэр ситиһиилэри оҥорбут омуктар уһун үйэлэниини ситиһэннэр ааттара-суоллара сир-дойду аайы киэҥник тарҕаналлар.

Саха сиригэр олохтоох омуктар тимири уһааран туһаммыттара биһиги эрабыт иннинэ бэһис эбэтэр үһүс үйэлэртэн саҕаламмыта сөп диэн учуонайдар быһаараллар. (1,79). Тааһы уулларан тимири уһааран уонна тимиринэн уһанан араас сэби-сэбиргэли оҥостон туһаныы, аан маҥнай бу сүҥкэн арыйыыны, саҥаны айыыны оҥорбут омуктар олохторугар, кинилэр сайдыыны-үүнүүнү ситиһиилэригэр олус улахан оруолу ылбыта биллэр.

Сибииргэ, Алтайга олохтоох омуктар тимири уһаарыыны баһылааннар уонна онтон араас сэрии сэбин оҥостоннор Европа дойдуларын барыларын сэриилээн кыайан саҥа государстволары үөскэппиттэрин Мурад Аджи «Тюрки и мир. Сокровенная история» диэн улахан үлэтигэр дириҥник арыйар.

История докумуоннара бигэргэтэллэринэн нууччалар уон сэттис үйэ саҕаланыытыгар Саха сиригэр кэлиилэригэр толору тимир сэптээх-сэбиргэллээх уонна куйахтаах, элбэх ахсааннаах аттаах сэриилээх норуоту көрсүбүттэр. Бу норуот чулуу дьоно, тимир уустара, бэйэлэрин кэмнэригэр тимиринэн уhаныыны үрдүк таhымнаах сайдыыга таhаарбыттар. (2,76).

1646 сыллаахха Василий Пушкин диэн воевода Москваҕа ыыппыт биллэриитигэр сахалар уһааран туһанар тимирдэригэр олус үчүгэй, «то железо против лутчего неметцкого» диэн сыанабылы биэрбит. (3,29). Ол кэмҥэ сахалар тимир уустара бэйэлэрэ уhааран таhаарбыт тимирдэринэн уhанан оҥорор тэриллэрин чугастааҕы омуктарга атыылаан эргинэллэрин туhунан В.Л.Серошевскай бэйэтин «Якуты» диэн үлэтигэр бэлиэтиир. (4,368).

Саха омук олус уhун үйэлээх омук буолара кэнники кэмҥэ сыыйа дакаастанан иhэр. Кинилэр маннык уhун үйэлэниини ситиһиилэрэ олох үгүс ыарахан кэмнэригэр оҥорон таhаарар экономикалара, ол аата тимири уhаараллара уонна уhаналлара уhун үйэлэр тухары дьоҥҥо туhалыыра өссө эбиллэн иhэриттэн, хас да омуктар чугасаhан бииргэ олордохторуна, сахалар ордук сайдыыланан, кыайыыланан-хотууланан тахсаннар, биллэн-көстөн, атын омуктары баhыйан, бэйэлэригэр холбоон бараллар эбит. Нууччалар кэлиилэригэр Илин Сибииргэ сахалар тимири уhааран уонна тимиринэн уhанан оҥорбут тэриллэринэн атын омуктары кытта эргинэри киэҥник баhылаабыт соҕотох омуктар эбиттэр. (5,117).

Сахалар олохторун былыргы кэпсээннэринэн нууччалар кэлиэхтэрин быдан иннинэ Саха сиригэр сахалары кытта хоролор бииргэ; хочолорго, үрэхтэргэ уонна алаастарга, онтон эбэҥкилэр ойуурдарга олорбуттар. Сайдыылаах тимир ууһа сахалар бииргэ олорор хоролорун лаппа баһыйан бэйэлэригэр холбоон барыларын сахалыы саҥарар саха омук оҥорбуттар, дьарыктаммыт дьарыктарын, ынах сүөһү көрүүтүн бэйэлэригэр ылыммыттар. Уон сэттис үйэҕэ нууччалар кэлэн сурукка киллэриилэригэр хоролуу саҥарар, хоробун диэн ааттанар биир да киһи суох эбит. Арай кинилэр ааттара-суоллара эрэ олоро сылдьыбыт сирдэригэр-уоттарыгар иҥэн хаалбыттара билигин да элбэхтэр.

Билигин сахалар бэйэлэрин олус былыргы төрүттэрин туhунан норуот уус-уран айымньыларыгар кэпсэнэр төрүт дьарыктарыттан, кырдьаҕастар ахтыыларыттан уонна итэҕэллэриттэн эрэ быhаарар кыахтаахтар. Нууччалар, соҕурууттан аҕалыллар тимир сэптэринэн анаан-минээн хааччыйаннар, онтон коммунистар кытаанахтык ылсаннар сүүрбэһис үйэ ортотуттан саҕалаан сахалар тимири уһанар дьарыктарын букатыннаахтык умуннаран эрэллэр.

Улуу тимир ууhа саха омук былыргы төрүтэ буоларын чуолкайдык дакаастыыр туһугар сахалар былыргы итэҕэллэрин уонна уус-уран айымньыларын хаттаан, саҥалыы олох сиэринэн ырытан көрүү маннык быһаарыылары биэрэр:

1. Сахалар итэҕэллэрэ Үрүҥ Күнү, маҕан уоту кытта сибээстээх.

«Сах» диэн былыргы сахалар Күн таҥараларын аата эбит диэн Г.В.Ксенофонтов бэйэтин «Шаманизм и христианство» диэн үлэтигэр быhаарар. (6,245). Маннык быhаарыытын кини сахалар куруук туттар «Сах билэр» уонна «саҕар» диэн тылларыгар олоҕуран оҥорор. «Сах билэр» диэн этии тугу барытын билэр, быһаарар кыахтаах «Сах» диэн таҥара баарын биллэрэр. Итинтэн салгыы кини «Саха» диэн тылы «Сах» диэн таҥара аатыттан үөскээбит Күҥҥэ сүгүрүйэр киhи диэн быhаарар.

Ити быһаарыыга өссө киэҥник тарҕаммыт «Сах сиэтин» диэн этии баарын эбэн биэриэххэ сөп. Бу этии «Сах» уот буоларын уонна тугу барытын суох гына сиэн, ыраастаан кэбиһэрин чуолкайдык арааран бэлиэтиирин ыйыахха сөп. «Сах» диэн уоту умат, сырдат диэн суоталааҕыттан уустар таҥараларын аата үөскээбитэ сөп.

Былыр-былыргыттан сахалар үҥэр-сүктэр таҥаралара маҕан уот-Күн буолар. Сир үрдүгэр баар уоттартан Күн уотун атылыытынан, кыымынан сандаарар кыhа уота, маҕан уот ааттанар. Сахалар итэҕэллэринэн умайа турар кыhа уотун ханнык да абааhы кыайбат-хоппот, сандаарыччы умайар кыhа уота саха дьонун абааhы аймаҕыттан араҥаччылыыр, ол иhин кинилэр кыhа уотугар сүгүрүйэллэр. Бу кыhа уотун сырдыгыттан сахалар төрүт дьарыктара, тимирдэрин уhаарыыта тутулуктанар. Саха дьоло кыhа уотугар, бу уот хайдах умайарыттан, сардаҥатыттан, үөрүү-дьол, кыайыы-хотуу, ситиhии тахсар. Кыhа уота умайан сандааран, аламай маҕан Күн таҥараҕа кубулуйан билигин даҕаны саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар. (7,67).

Саха дьоно уоттан ордук улахан тутулуктаахтарын бэлиэтинэн кинилэр ханна да сырыттахтарына уокка ас бэрсэн аhаталлара буолар, уот иччититтэн көмө-тирэх көрдүүллэрэ, бу бэлиэ, сахалар уоту ураты ытыктыылларын бэлиэтинэн ааҕыллар. Сах диэн сахалар уот таҥараларын аата.

Сахалар итэҕэллэринэн Аарыма Улуу ойуун - бу улуу Уус, тимир ууhа буолар. Кинини эмиэ ойуун курдук ханнык да абааhылар аймахтара кыайбаттар, кыhа уотун сардаҥата, уус чуолҕаннаах тимирэ харыстыылларыттан бары, куһаҕан санаалаахтар тэйэн биэрэллэр.

Итэҕэлтэн төрүттээх, тутулуктаах, соҕотох бу быhаарыы былыргы сахалар төрүттэрин сүрүн дьарыктарынан тимири уhаарыы уонна тимиринэн уhаныы буоларын халбаннаабат гына дакаастыыр. Оччотооҕу кэмҥэ умайан кытыастар оһоххо кутуллубут таастан убаҕас тимири уулларан таhаарыы, атын билбэт, үөрэҕэ суох дьон өйдөрүгэр-санааларыгар ураты күүhүнэн, ойуун абылааһынынан оҥоhулларын курдук өйдөбүлү хаалларара чуолкай. Тимир уһаарааччы уус улахан аптаах, хомуһуннаах ойууҥҥа тэҥнэнэр. (8,49).

Ойуун кыырарыгар кэтэр таҥаһа ураты тигиилээх, оҥоруулаах тирии таҥас буолар. Бу таҥас анаан-минээн оҥоруллубут тимир тэриллэрдээх, араас чуорааннарынан киэргэтиллэр. Улахан ойуун толору таҥаһа үс буут ыйааһыннаах тимир оҥоруулардаах. (9,312). Ойуун ити таҥаһын тимир киэргэллэрэ былыргы ойуун бэйэтэ тимир ууһа буоларын кэрэһилээн көрдөрөллөр. Ойуун дүҥүрэ быарык диэн тутарга аналлаах улахан тимир кэриэстээх. Ойуун бу кэриэстэн тута сылдьан дүҥүрүн эргитэн иһигэр туох баарын көрөөччүлэргэ үгүстүк көрдөрөрүттэн кэриэс тимир эмиэ итэҕэл бэлиэтигэр кубулуйбут.

Былыргы сахалар атын омуктартан уратыларын туоһулуур бэлиэлэрдээхтэр. Бухатыырдара түөстэригэр иилинэр төгүрүк тимир куйахтара, ойууннарын таҥаһыгар тигиллэр төгүрүк тимирдэрэ күн диэн ааттаналлар. Дьахталлар түүлээх бэргэһэлэрин иннигэр күн диэн ааттаах үрүҥ көмүстэн оҥоруллубут төгүрүгү иилинэллэрэ. (10,111). Дьахталлар түөстэригэр кэтэр симэхтэрин үрүҥ көмүстэн оҥоруллубут төгүрүгэ эмиэ күн диэн ааттанар. Ити бэлиэлэр барылара сахалар Күн дьоно буолалларын бигэргэтэллэр.

Саха дьахталлара былыргы кэмнэргэ эр дьону кытта тэҥҥэ сэриилэһэ, куйах кэтэ сылдьыбыттарыгар сөп. Бу быһаарыыны туоһулуур көстүүнэн саха дьахталларын түөскэ кэтэр илин кэбиһэр уонна көхсүгэ кэтиллэр кэлин кэбиһэр симэхтэрэ буолар. Бу симэхтэр оҥоруулара былыргы бухатыырдар тириигэ тигиллибит кэтэн кэбиһиллэр чыллырыыт куйахтарыгар маарынныыр. Дьахталлар симэхтэригэр баар күннэрэ уонна бухатыырдар куйахтарын күнэ биир суолталаахтар. Билиҥҥи саха дьахталларын кэтэр киэргэллэрэ былыргы сэрииһит тимир куйаҕа тупсарыллан, кыччатыллан, киэргэтиллэн оҥоруллубута буолар.

2. Сахалар сүдү тылынан уус-уран айымньылара-улуу олоҥхолоро саталлаах тимир ууhа бэйэтэ уhанан оҥорбут саҥа сэриитин сэбин уонна бухатыыры көмүскүүр аналлаах дуулаҕа куйаҕын уруйдаан-айхаллаан, ыллаан-туойан туспа дьон истиилэригэр - билиилэригэр тириэрдэр ньымата буолар. Олоҥхоҕо туойуллар бухатыыр аатырбыт тимир Ууhа уhанан оҥорбут дуулаҕа куйаҕын кэтэн, үҥүүтүнэн-батыйатынан сэбилэнэн, анарааҥҥы, туспа уус оҥорбут куйаҕын кэппит, сэбинэн сэбилэммит туора омук бухатыырын кыайыыта, бу Уус оҥорбут тимир сэбэ-сэбиргэлэ ордук үчүгэйин, бөҕөтүн-таҕатын, сытыытын чуолкайдык дакаастаан көрдөрөр. Кыайбыт бухатыыр аатын кытта кини куйаҕын уонна сэриилэhэр сэбин уhанан оҥорбут тимир Ууhун аата ахтыллара олоҥхоҕо Уус бастакы миэстэни ыларын көрдөрөр. Уус бэйэтэ уhанан оҥорбут тэриллэринэн туhанан, кини бухатыыра кыайыыны ситиhиитин атын дьоҥҥо уустаан-ураннаан кэпсиирэ олоҥхо буолан сылдьар.

Сахалар улуу олоҥхолоро, бу аатырар тимир Ууhа бэйэтэ уhааран таhаарбыт тимиринэн уhанан оҥорбут дуулаҕа куйаҕын уонна сэриилэhэр сэбин уруйдаан-айхаллаан хайгыырын бар дьонун истиитигэр-билиилэригэр таhаарар ньымата буолара быһаарыллар.

Бу этиини чуолкайдыыр туһугар сахалар саамай сөбүлүүр суруйааччылара уонна сирдьиттэрэ П.А.Ойуунускай үгүс олоҥхоhуттартан истэн, хомуйан сурукка киллэрбит аатырар «Дьурулуйар Ньургун Боотур» диэн олоҥхотун ыламмыт саҥалыы ырытан көрүөхпүт.

Олоҥхо киириитигэр кэпсэнэринэн урааҥхай-саха өссө үөскүөн иннинэ улуу тимир ууһа Күөттээни баар буолбут. Кини тимиринэн уһанан сэрии сэбин оҥорон отут биэс биис ууһун барыларын хааччыйбыт. (11,14). Олоҥхоҕо кэпсэнэр Улуу Уус Бахсылааны Ньургун Боотур бухатыыр сэриигэ туттар тэриллэрин кытта куйаҕын уhанан оҥорор. (11,86-89). Кини оҥорбут куйаҕын кэтэн уонна сэриитин сэбинэн туhанан Улуу бухатыыр Ньургун Боотур атын уустар уһанан оҥорон сэбилээбит бухатыырдарын барыларын кыайар. Олоҥхоҕо кэпсэнэр бары геройдары барыларын салайааччы уонна баhылааччы, бастаан иһээччи тимир Ууhа буолара чуолкайданан тахсар.

«Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» олоҥхоҕо кэпсэнэр Улуу Уус оннооҕор бухатыыры бэйэтин уларытан тимир үҥүүгэ кубулутан оҥорор. Олоҥхо диэн сахалар тимир уустара бэйэлэрин хайҕанар уонна арбанар уус-уран тойуктара буолара быhаарыллар. Олох салгыы сайдан истэҕинэ олоҥхоҕо тимир ууһун ырыатын кэнниттэн сылгы, ынах сүөһүлээх дьон тойуктара уонна олохторун кэпсээннэрэ салҕанан эбиллэн бэриллибиттэр.

Олоҥхоҕо сылгы, ынах көрүүтүгэр үлэлиир дьон үлэһит, ылгын уолаттар курдук кэпсэнэллэр. Үлэни итинник аттаран туруоруу, оччотооҕу кэмҥэ саха дьонун сүрүн дьарыктара тимири уһаныы буоларын арааран бэлиэтиир уонна тимир ууһа баһылаан иһэрин, барыларын салайарын быһаарар.

3. Уус диэн тыл бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан үөскээн тахсан иhэр хас даҕаны суолталарын быhаарыылара, бу тыл саха омук бастакы төрүтэ уус киһи буоларын чуолкайдык көрдөрөр. (12,35).

Уус - диэн тыл саха омук төрүт тыла. Бу тыл быhаарыыта сахаларга ураты дириҥ суолталаах. Олус былыргы кэмҥэ бу уус диэн тыл аан маҥнайгы суолтатынан биир киhини, тимир, көмүc уонна мас ууhун атын дьонтон туспа арааран бэлиэтээн көрдөрөр эбит уонна сатабыллаах, кыайар-хотор үлэһит киhи диэн эбии өйдөбүллээн биэрэр.

Бу соҕотох уус киhи кэргэннэнэн аймах-билэ дьону үөскэттэҕинэ, аны уус диэн тыл хаан-уруу аймах, бөлөх дьону көрдөрөр буолар. Онтон хаан-уруу аймахтар өссө элбээннэр киэҥ, улуу аймах-дьон буоллахтарына уонна чугастааҕы уустартан үрдээтэхтэринэ улуу уус дьоно диэн ааттаналлар. Кинилэр олорор, үлэлиир уонна баhылаабыт сирдэрэ-уоттара улуу уус сирэ диэн ааттанар.

Кэнники кэмҥэ улуу уус диэн тыллар холбоhон кылгаабыттара улуус диэн тыл буолан билигин туттулла сылдьар уонна саха дьоно уустартан төрүттээхтэрин кэрэhилээн көрдөрөр. (5,22).

Сахалар сорох төрүттэрэ Байкал күөл кытыытыгар курыканнары кытта бииргэ иккис үйэттэн саҕалаан ахсыс үйэ бүтүүтүгэр диэри олорбуттар эбит. Сахалар уустара бу кэмнээҕи олохторун академик А.П.Окладников бэйэтин үлэлэригэр толору үөрэтэн дакаастаабыта. Кини быhаарыытынан сахалар төрүттэрэ бу сиргэ олороннор ордук тимири уhаарыынан уонна уhаныынан дьарыктаммыттар. (2,71). Кэлин атын омуктарга баһыттаран, үтүрүллэн, бу хоту сирдэригэр төннөн кэлэн олохсуйбуттар.

4. Саха сиригэр бэлиэ сирдэр уустарга сыhыаннаах ааттарынан ааттаммыттара элбэхтик биллэллэр. Уус Күөлэ, Көмөрдөөх, Уус алааhа, Уус уҥуоҕа уонна да атын ааттардаах сирдэр бааллар. (13,141). Сири-дойдуну уустар ааттарынан ааттааһын тимир уустара саха дьонугар ураты ытыктанар уонна биллэр дьоннорун билигин даҕаны бэлиэтии сылдьаллар.

5. Сахалар былыргы үhүйээн кэпсээннэригэр тимир уустара ордук элбэхтик ахтыллаллар уонна саҥа сирдэргэ тиийэн олохсуйууга бастаан иhээччи эбэтэр салайааччы эбиттэр. Кинилэр киэҥ сири-дойдуну сахалар баhылыылларыгар саҥа тимир туттар тэриллэри оҥорон дьоҥҥо тарҕаталлара улахан оруолу ылбыт. (12,276).

Сахалар былыргы кэпсээннэригэр ахтыллар тимир уустара, атын туох да туспа дьарыга суох, ол аата булдунан эбэтэр сүөhү иитиитинэн дьарыктаммакка эрэ, куруук тимири уhаараллар уонна уһаналлар эбит. Бэйэлэрэ оҥорбут тэриллэрин тула олорор дьоҥҥо атыылааhынынан уонна эргиниинэн ииттинэн олорор аҕа уустара элбэхтэрин В.Серошевскай бэлиэтээбит. (4,366). Саха уустара оччотооҕу кэмнэртэн ыла тимири уһаарыыны уонна уһаныыны туспа үлэ көрүҥэр арааран дьарыктаммыттар.

6. Саха дьоно бэйэлэрэ уhааран, уhанан оҥорбут тимир сэптэригэр-сэбиргэллэригэр ытыктабыллара уонна тапталлара ордук ааспыт үйэҕэ олорбут дьоҥҥо иҥэн сылдьыбыт. Кинилэр бэйэлэрин үйэлэригэр, олохторугар-дьаhахтарыгар туттубут бары тэриллэрин олохтоох уустара оҥорбуттарын, кэлии тимир оҥоруулары кытта тэҥнээн, сыаналаан көрөр кыахтаах эбиттэр. Соҕурууттан аҕалыллыбыт тимир таҕаан сотору кэминэн уокка умайан атаҕа туллан түһэр, онтон саха ууһа оҥорбут таҕаана хаһаайка үйэтин ааһан кэлэр көлүөнэлэригэр тиийэ бэриллэр кыахтаах бөҕө эбит. Саха уустара оҥорбут тэриллэрин олохтоохтор уура сылдьан өр кэмҥэ туhаммыттара биллэр. Сүүрбэhис үйэ саҕаланыытыттан ортотугар тиийэ кэмҥэ соҕурууттан кэлэр тимир маллар ордук элбээннэр уонна тупсаннар саха уустарын оҥоруулара сыыйа үтүрүттэрэн, дьон туhаналлара лаппа аҕыйаан барбыттар.

Төһө да тула өттүттэн үтүрүйдэллэр саха дьоно былыр-былыргыттан бэйэлэрэ оҥорор тимир оҥорууларыгар тапталлара, олору олустук сыаналыыллара бэйэлэрэ оҥорон туhанар быhахтарыгар билигин даҕаны иҥэн сылдьар. Саха киhитэ тимир ууhа охсубут үчүгэй быhаҕа суох буоллаҕына, туоҕа эрэ суох, итэҕэс курдук сананара хаала илик.

7. Революция иннинээҕи сахалар ити дьарыктарын суруйааччылар Р.Маак уонна В.Серошевскай толору үөрэппиттэрэ. Кинилэр оччотооҕу кэмҥэ саха уустара ханна төһө тимири уһааралларын уонна ол тимиртэн тугу уһанан оҥороллорун барытын ааҕан-суоттаан бэлиэтээбиттэр. Бүлүү эҥэргэ тимири уһаарыынан Марха уонна Үөһээ Бүлүү улуустарыгар олорор 217 киһи дьарыктанар эбиттэр. Кинилэр 1860 сыллаахха 840 буут тимири уһааран таһаарбыттар. Онтон ити кэмҥэ Илин Хаҥалас улууһугар Хачыкаат уонна Дьөппөн нэһилиэктэрин олохтоохторо 2000 буут тимири уһаарбыттар. Бу тимирдэринэн уустар Саха сирин олохтоохторо барылара туттар тимир тэриллэрин, тоһоҕотуттан улахан иэччэхтэригэр диэри уһанан оҥорбуттар. Ити кэмҥэ улахан уустар оннооҕор нарезтаах бинтиэпкэ саалары бэйэлэрэ оҥорон атыыга таһаараллара биллэр. (14,373).

Бу тимири уһаарыынан уонна уһаныынан дьарыктанар үлэһиттэрдээх нэһилиэктэр сахалар былыр-былыргыттан мунньустан олохсуйбут түөлбэлэринэн, тимири уһаарар, уһанар кииннэринэн эбиттэр. Бу нэһилиэктэртэн саҕалаан сахалар киэҥ сиргэ тэнийэн барбыттар уонна бэйэлэрин тимиртэн уһанан оҥорууларын Саха сирин бүтүннүүтүн үрдүнэн тарҕатаннар, кэлин барыларын баһылаабыттар.

Олох сайдан истэҕинэ соҕуруу дойдулары кытта сибээс улаатан, улахан фабрикалар оҥорор тимир тэриллэригэр сыыйа баһыттаран барбыттарын да иһин саха уустара тимири уһааралларын уонна уһаналларын революция буолуор диэри бырахпатахтар. Оччотооҕу дьиикэй ырыынак усулуобуйатыгар оҥорон таһаарар тимир оҥорууларын хаачыстыбалара үчүгэйэ бэрт буолан уонна олохтоохтор өйөбүллэринэн туһанан итинник өр кэмҥэ үлэлээбиттэр.

Бу мөлтөһүөр сайдыылаах былыргыттан туһаныллыбыт дьарыгы саха дьонун өйдөрүттэн кэнники кэмҥэ букатыннаахтык сүтэрэн эрэллэр. Кырдьык, коммунистар партиялара баһылаан ыытар политикатыгар кыра омук дьоно туспа оҥорон таһаарар дьарыктаахтара букатын табыллыбат суол этэ. Саха дьонун мөлтөтүүгэ биир сүрүн сыалларын, кинилэртэн оҥорон таһаарар сүрүн дьарыктарын былдьааһыны коммунистар ситиспиттэрэ, тимири уһааралларын уонна уһаналларын тохтоппуттара. Саха сирин олохтоохторун барыларын соҕурууттан аҕалыллар тимир малларынан хааччыйаннар уонна аҥардастыы сылгы, ынах көрүүтүн эрэ хааллараннар, сахалар тимири уһааралларын уонна уһаналларын букатын да умуннара сатаабыттара.

Сахалар үҥэр-сүктэр таҥаралара маҕан Күн буолар. Бу маҕан Күн сирдээҕи атылыылара, кыhа уонна оhох уоттара сахалар сүгүрүйэр уонна ытыктыыр итэҕэллэрин бэлиэлэригэр киирсэллэр. Сахалар улуу ойууннара улуу уус бэйэтинэн, үлэ киһитэ буолар. Былыргы сахалар биир баһылыыр төрүттэрэ тимир уустара буолаллара саарбаҕа суохтук дакаастанар.

Сахалар Илин Сибииргэ тарҕаналларыгар тимир сэби-сэбиргэли оҥорон олохтоох дьоҥҥо тарҕатаннар, сайдыыны, олох иннин диэки хамсааһынын ситиспиттэр. Оччотооҕу кэмнэргэ сахалар тимири уhаарары уонна тимиртэн уhанан дьоҥҥо наадалааҕы барытын оҥорору баhылааннар атын омуктарга үүнүүнү-сайдыыны аҕалар омук эбиттэр. Үгүс кыра омуктар кинилэр диэки буолбуттар, итэҕэллэрин ылыммыттар уонна тылларын үөрэппиттэр. Былыргы саха дьоно маҥнайгы промышленность төрүтүн бастакынан баhылаан Илин Сибииргэ тарҕатааччы эбиттэр, бэйэлэрэ оҥорон таһаарар тимир тэриллэринэн эргинэн атыыны-эргиэни тэниппиттэр уонна киэҥ сири-дойдуну баһылаабыттар.

Тааһы уулларан тимири уһааран уонна тимиринэн уһанан араас сэби-сэбиргэли оҥостон туһаныы, аан маҥнай бу сүҥкэн арыйыыны оҥорбут омуктар олохторугар, кинилэр сайдыыны-үүнүүнү ситиһиилэригэр олус улахан оруолу ылбыта биллэр. Сахалар кэлин 2,5 тыһыынча сыллааҕыта улуу арыйыылары оҥороннор тимири уһаарыыны уонна уһаныыны олоххо киллэрэннэр, сайдыылара салҕанан барбыт, саҥаны арыйыыларын ситиһиилээхтик туһананнар киэҥ сирдэри баһылаабыттар.

Дьулуруйар Ньургун Боотур олоҥхого ахтыллар үс уус төрдө Кытай Бахсылааны оҕонньор - тимир ууһа. Бу тимир уустарын төрдө буолбут оҕонньор аата икки тус-туспа, билигин баар аҕа уустарын ааттара холбоспуттарыттан үөскээбитэ туспа быһаарыыга наадыйар.

Олус уһун үйэлээх саха омук олоҕуттан холобур ыллахха, омуктар маннык холбуу ааттаныылара өр кэмҥэ бииргэ олорон холбоһууларыттан, буккуллубут хааннаах саҥа омук сайдан, үүнэн тахсыытыттан үөскүүр. Урааҥхай саха диэн холбуу ааттаах омук саха уонна урааҥхай омуктар холбоһууларыттан үөскээн саха сирин хоту өттүгэр, Бүлүүгэ тиийэ олоро сылдьыбыттарын туһунан Г.В.Ксенофонтов эмиэ суруйбута.

Бахсы уустара кытайдар сирдэригэр олорбут кэмнэригэр тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылаабыттарын олоҥхоҕо ахтыллар Кытай Бахсылааны уус аата туоһулуур. Бу бииргэ олоруу түмүгэр холбуу ааттаах бааһынай омук үөскээн салгыы сайдыбытын бу уус холбуу аата эмиэ быһаарар.

Бахсы диэн олус былыргы төрүттээх тыл сахаларга киэҥник тарҕаммыт. Yрдүк халлааҥҥа Кытай Бахсы диэн уус төрдө баара биллэр. Урукку кэмҥэ «Бакши» диэн түүр-монгол тылларыгар учууталы, итэҕэли тарҕатааччыны ааттыыллара. (15,8).

Омоҕой Баай дьонугар Туймаада хочотугар олохтоох Баатылылар, Баҕарахтар, Тулагылар, Бахсылар, Байаҕантайдар киирсэллэр. Саха сиригэр Омоҕой Баай олохсуйан олордоҕуна кэнники кэлбит Эллэй Боотур тимир, мас ууһа эбит. Омоҕой Баай ууһа, Түөнэ Моҕуол диэн, син сылгы-ынах иһитин оҥорооччу буолан баран, Эллэй Боотурга тиийбэт уус этэ диэн былыргы кэпсээннэргэ ахтылларын туһунан Сэһэн Боло суруйан хаалларбыта биллэр.

Бахсы уустара Эллэй дьоно хаҥаластар кэлэн үтүрүйүөхтэригэр диэри Туймаада хочотугар тимири уһаарааччылар олохторугар олорбуттар. Олус былыргы тимири уһаарааччылар, бахсылар, соҕуруу дойдуларга тэлэһийэн саҥаны арыйан, туһаҕа таһааран, сайдыыны ситиһэн иһээччилэргэ баһыттаран, хаҥаластар кэлбиттэрин кэннэ үтүрүллэн, сыҕарыйан биэрбиттэр.

Бахсылар аҕаларын ууһун дьоно билигин даҕаны Саха сиригэр Мэҥэ уонна Чурапчы улуустарын кытыытыгар олороллор. Олус былыргы дьарыктарын умнубуттарын да иһин ааттара-суоллара Улуу тимир ууһун Кытай Бахсылааны аатыгар кубулуйан үйэлэргэ умнуллубат. Бахсы уустара тимири уһааран уонна уһанан саҥаны арыйбыт, айыыны элбэхтик оҥорбут улуу ааттарын-суоларын Бахсы Айыытын аата эмиэ харыстыыр, үйэ-саас тухары умнуллубат, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр оҥорор.

Саха – уус. Сах таҥаралаах тимир ууһа – саха киһитэ. Саха омук тимири уһааран уонна тимиринэн уһанан дьоҥҥо, хайа да омук дьонугар, олус туһалаах дьыаланы оҥороруттан быстыбат уһун үйэлэммит. Тымныы сиргэ олохтоох омуктарга саха омук тимири уһаарар уонна уһанар дьарыга бастаан иһэр, олус туһалаах дьарык. Тимир сэбэ-сэбиргэлэ суох олус тымныылаах Саха сиригэр тыыннаах буолуу уустугурар. Ол иһин олохтоох кыра омуктар саха буола уларыйыылара олус түргэнник барбытыгар сөп.

Билигин сахалар хууннары кытта бииргэ олорбуттара уонна хууннар сахалыы саҥараллара остуоруйа үөрэхтээхтэринэн дакаастана сылдьар. Тимир ууһа дьарыктаах сахалар сэриитимсийбит хууннарга олус туһалаах дьыаланы, сэрии сэбин оҥороннор уһун үйэлэргэ бииргэ сылдьыбыттар.

Монголлар саҥа сайдан, үүнэн тахсыыларыгар сахалары кытта Амурга бииргэ олорбуттарын монгол тылыгар элбэх саха тыла киирэ сылдьара дакаастыыр. Монголлар дойдуларын эмиэ сахалар курдук улуу уустарынан, улуустарынан арааралларын сурукка киллэрбиттэрэ. Хатарыылаах саабыланы, куйаҕы уонна оҕу монголлар кыайыылаах сэриилэригэр саха уустара оҥорон, уһанан биэрбиттэрэ диэн этиибитин сотору кэминэн үөрэхтээхтэр дакаастыахтарын сөп. Бу саҥа сэрии сэптэрин монголлар киэҥник туһананнар улуу кыайыылары ситиспиттэрин, билигин монголлары намтата сатааннар Европаҕа, ол аата наукаҕа билиммэккэ сылдьаллар.

Оччотооҕу кэмҥэ сахалары монголлар улаханнык ытыктыылларын бэлиэтинэн сэриилээн арҕаа диэки баран иһэннэр Байкал күөл кытыытыттан хоту көспүттэрэ быданнаабыт сахалар тобохторун булан Амур өрүскэ көһөрүүлэрэ ааҕыллыан сөп. Ол кэмҥэ монголлар бииргэ олорор сахалара Амур өрүскэ олохтоохторун иһин аймахтарын булан онно көһөрбүттэр. Байкал кытыытыттан булбут сахаларын Амурга көһөрөн илдьэн былыргы төрүттэрин кытта холбообуттар. Бу быһаарыы Л.Н.Гумилев оҥорбут орто үйэлэргэ омуктар олохсуйууларын картатыгар сөп түбэһэр. Онно баай аҕа уустара – байаҕантайдар олорбут сирдэрэ Амур биэрэктэринэн ойууланан көрдөрүллэр.

А.П.Окладников эрдэтээҕи үлэлэригэр Саха сиригэр тимири уһаарыыны Байкал күөл аттыгар олорбут биистэр аҕалбыттар диэбит эбит буоллаҕына, ол көрүүтүн 60-с сыллардаахтан уларытан тимири уһаарыыны Амуртан аҕалбыттарыгар сөп диэн этэр. (16,40-41).

И.В.Константинов Усть-Миллээҕи хаһыыларга көстүбүт тимир тэриллэр Амур өрүс аттыгар көстүбүттэргэ маарынныылларын быһаарар. Саха сиригэр тимиртэн оҥоруллубут туттар тэриллэр хаһан оҥоруллубуттарын радиоуглероднай ньыманы туһанан быһаардахха биһиги эрэбит иннинэ иккис үйэттэн биэс сүүс сыллардаахха диэри кэмҥэ эбит. (17,97).

Сахалар уустара ханнык баҕарар омуктары кытта бииргэ олордохторуна сүрүн дьарыктара дьоҥҥо ордук туһалааҕыттан улаханнык ытыктанар эбиттэр. Нууччалар маҥнай кэлиилэригэр элбэх чинчийэр үлэлэригэр, хараабылларын туталларыгар туттуллар тимирдэрин барыларын уһанан оҥорбуттарын таһынан, Амур өрүс эҥэригэр буолуталаабыт элбэх сэриилэргэ казактар сахалар куйахтарын кэтэн киирсэллэр эбит.

Орто үйэлэр кэмнэригэр саха омук тимири уһаарар уонна уһанар дьарыгы баһылаан, дьоҥҥо барыларыгар олус туһалаах тэриллэри, маллары, сэптэри оҥорон олус уһун үйэлэммит. Омук салгыы сайдан иһэригэр, атын омуктары бэйэтигэр холбууругар, уһун үйэлэнэригэр олоххо ордук улахан туһалаах дьарыгынан дьарыктанара, үлэни-хамнаһы кыайара, атыттары үөрэтэрэ улахан оруолу ылара дакаастанар.

Сахалар уhун кэмҥэ атын омук батталыгар, көрүүтүгэр-истиитигэр олороннор Улуу Уус өбүгэлэрбитинэн киэн туттарбытын умуннаран кэбиhэ сыстылар. Былыргы охсуhуулаах-өлөрсүүлээх үйэлэргэ үтүө тимир уустарбыт кыайа-хото үлэлээннэр, элбэх тимири ууллараннар, уһананнар, аатырар бухатыырдарбыт көрөн-харайан көмүскээннэр баччаҕа тиийэн кэлэн олордохпут. Кинилэр суохтара эбитэ буоллар арааhынай «сараһыннар», «илээттэр», «кыргыстар», «буруттар» өбүгэлэрбитин былыр үйэҕэ сурахтара да суох гына оҥорон, «тыал буолбуттарга» кыттыһыннарбыттара ырааппыт буолуо этэ.

Билигин сахалар улаханнык ытыктыыр уонна киэн туттар өбүгэлэрин кэриэстииллэр уонна кинилэр курдук күүскэ үлэлээн-хамсаан саҥа олоҕу, промышленность үйэтин Саха сиригэр сайыннарарга бары күүстэрин уураллар. (18,22).

Туһаныллыбыт литература

1. Н.Д.Архипов. Древние культуры Якутии. Якутск: Кн. изд-во, 1989.- 192 с.

2. А.П.Окладников. Исторический путь народов Якутии. Якутск: Якутское гос. изд-во, 1943.- 94 с.

3. Якутия. Хроника. Факты. События. 1632 - 1917 гг. Сост. А.А.Калашников. Якутск: «Бичик», 2000.- 480 с.

4. В.Л.Серошевский. Якуты. Опыт этнографического исследования. 2-е изд., Москва, 1993.- 736 с.

5. А.А.Борисов. Якутские улусы в эпоху Тыгына. Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1997.- 160 с.

6. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. ( Публи-кации 1928 - 1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма «Север- Юг», 1992.- 318 с.

7. К.Д.Уткин. Черная металлургия якутов второй половины 19-го начала 20-го вв. Якутск: Кн. изд-во, 1992.- 88 с.

8. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» нац.кн. кыһата, 1993.- 56 с.

9. И.А.Худяков. Краткое описание Верхоянского округа. Ленинград: Изд-во «Наука», 1969.- 440 с.

10. Ф.Ф.Васильев. Военное дело якутов. Якутск: Нац.кн.изд-во «Бичик», 1995.- 224 с.

11. Нюргун Боотур Стремительный. Якутский героический эпос олонхо. Воссоздал на основе народных сказаний Платон Ойунский. Якутск: Кн. изд-во, 1975.- 432 с.

12. Г.В.Ксенофонтов. Ураангхай - сахалар. Том 1, 2-я книга. Якутск: Нац.кн.изд-во Респубики Саха (Якутия), 1992.- 320 с.

13. Багдарыын Сүлбэ. Аал уоту оттунан. Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1992.- 192 с.

14. Р.К.Маак. Вилюйский округ. 2-е изд., Москва: «Яна», 1994.- 592 с.

15. «Орто дойду сонуннара» хаһыат. Муус устар 27 күнэ 2006 сыл.

16. Гоголев А.И. Этническая история народов Якутии. (до начала 20-го века). Монография.-Якутск: Изд-во ЯГУ, 2004.- 104 с.

17. Константинов И.В. Ранний железный век Якутии.- Новосибирск: 1978.

18. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.