Санаа күүһүрүүтэ

Санаа күүһүрүүтэ киһи кыаҕа-күүһэ элбииригэр, ситиһиини оҥороругар тириэрдэр.

Санааҕа санаа олус да дуона суох курдук. Сороҕор ону-маны арааһы санаталаан ылыллар, буолары буолбаты оҥорон көрө сатанар, була сатаан маннык буоллар диэн баҕара, ыралана сананар. Ону-маны биирдэ эмэ санаабыт тута-бааччы умнуллан суох буола симэлийэн иһэллэриттэн олорго ханнык да суолта биэрбэккэ хаалларыллар.

Үчүгэй, туһалаах сыаллары ситиһиигэ биир санааланыы, санааны күүһүрдүү, дьулуурдаах буолуу киһилии быһыылаах хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олох көрдөбүлэ буолар. Күүстээх, үгэскэ кубулуйбут санаа ханнык эрэ хамсааһыны оҥорорго тириэрдэр кыахтааҕыттан олоххо уларыйыылары киллэрэр.

Маны оҥоруом, хайаан да оҥоруом диэн санаа үөскээһинэ санаа күүһүрбүтүн, хайаан да толоруллар кыахтаммытын биллэрэр эрээри, өссө ханнык да хамсааһыны саҕалаабат, оҥорбот. Санаан баран, ол санааны илэтигэр оҥорон кэбистэххэ биирдэ санаа туолбута дьэ бигэргэнэр, быһыыга кубулуйар. Оҥорбут быһыы атын дьонунан сыаналанар, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар кыахтанар.

Аһара элбэх киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот санаалара элбээн хаалыылара киһиэхэ туһаны аҕалбаттарын ити быһаарыы биллэрэр. Киһи бэйэтин кыаҕын иһинэн, толорор кыахтаах санааларын саныырыгар сахалар таҥараларын үөрэҕэ ыҥырар. Киһи кыра да буоллар ханнык эрэ санаатын толордоҕуна дьоллонор. Араас элбэх ыра санаалар киһиэхэ туһата суохтарынан, кыайан туолбаттарынан ыраастаныыга, умнууга аналланаллар.

Сарсыарда эрдэ, баччаҕа туруом дии санаан баран кыайан турбакка утуйан хаалар эдэр киһи санаата мөлтөх, өссө күүһүрэ илик, кинини бэйэтин салайар кыаҕа суоҕа биллэн тахсар. Утуйан хаалан баран хомойор эдэр киһиэхэ санаатын күүһүрдэригэр көмө, бэйэтин кыаҕын итэҕэтэн биэрии туһалыыр. Сарсыарда кыайан бэйэтэ уһуктан турбат эдэр киһини уһугуннаран, туруоран уутун кыанар буолуутугар, күннээҕи режими тутуһарыгар үөрэтии туһалыыр.

Сарыарда будильник тыаһын истибэккэ, кыайан турбакка хаалбыт оҕо туохтан эрэ туһалаахтан матара, тииһиммэтэ үөрэнии түргэнник уонна ситиһиилээхтик барарын хааччыйар. “Эрдэлээбит чыычаах тумсун соттор, хойутаабыт хараҕын хастар” диэн этии үлэ-хамнас сарсыарда эрдэттэн табылларын, эрдэлээбит барыһырарын биллэрэр.

Бэйэтэ хаһан туруом диэтэ да сол бириэмэҕэ атын киһи көмөтө суох тура, хомунан барарга үөрэнии хас биирдии эдэр киһиттэн ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар. Оҕо төһө кыратыттан сарсыарда утуйан турууну кыайар буоллаҕына, ыйыллыбыт бириэмэттэн хойутаабат буолууга үөрэннэҕинэ санаата күүһүрбүтүн, бэйэтин салайар кыахтаммытын бэлиэтэ буолар.

Хаһан да туолбат ыра санаалар киһи санаатын күүһүрдүбэттэр, кыайан туолбаттарынан ордук мөлтөтөллөр, кыаҕа кыратын биллэрэллэр. Ыра санааларынан үлүһүйүү киһиэхэ туһата суох.

Санааны күүһүрдүү диэн киһи үчүгэйгэ аналлаах, туһалаах, киһи быһыылаах санаалары саныыра уонна ол санаатын дьулуһан туран олоххо киллэрэрэ буолар. Санаа олоххо киирбититтэн үөрүү, дьол кэлиитэ санаа күүһүрэригэр тириэрдэр, саҥаттан саҥа кыайыыларга ыҥырар. Санаабыт санааны ситиһии, илэтигэр оҥоруу холобура киһи санаатын күүһүрдэн иһэр.

Санаабыт санаа кыайан ситиһиллибэтэ, толоруллубата санаа ханнык да күүһэ суох диэн өйдөбүлгэ тириэрдэн киһи санаатын толорууга дьулуурун мөлтөтөр, ситиһиитин улаханнык намтатар. Оҕо улаатан истэҕинэ бэйэтин кыаҕын иһинэн санааларын толоро үөрэниитэ санаата күүһүрүүтүгэр тириэрдэр. Сатаан бачыыҥкатын кэтэ үөрэммит оҕо бэйэтэ улахан кыайыыны оҥорбут курдук сананарын таба туһаныахха, бэйэтин кыаҕынан ситиһиилэри оҥорорун көҕүлүөххэ. Оҕо бэйэтэ тутан-хабан тугу эмэ оҥорбутуттан хайҕанара кини оҥорор, тутар санаатын сайыннарар, күүһүрдэр.

Тулуурдаах буолуу санааны күүһүрдэр кыаҕа олус улахан. Күүстээх санаа — өһөс санаа диэн ааттанар. Тулуйабын, өсөһөбүн, ол аата санаам күүстээх. Былыргы кэмнэргэ сахалар Улуу тойон таҥара үөрэҕин тутуһалларыттан олус тулуурдаахтарын, олох ыарахан кэмнэрэ тирээн кэллэхтэринэ даҕаны быстах санааҕа киирэн ол-бу диэки ойуоххалаабаттарын, ыстаҥалаабаттарын араас чинчийээччилэр бэлиэтээн суруйан хаалларбыттар. (1,21).

“Санаатыгар аралдьыйар” диэн этии араас элбэх туһата суох санаалар аралдьытаннар киһи оҥорор, тутар кыаҕын кыччаталларын быһаарар. Бииртэн бииргэ аралдьыйан, солумсаҕыран иһии, көтүөккэлээһин эмиэ бу быһаарыыга киирсэр. Элбэх, кыайан киһи кыаҕынан толоруллубат санаалар олоххо туһалара суохтар.

Санааны дьэгдьитэн, куһаҕан санаалары хаалларан, умнан ыраастаан биэрэ сылдьыы киһиттэн хайаан да көрдөнөр кытаанах көрдөбүл буоларын сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥоруутуттан ыла туһамматтар. Куһаҕан санаалартан ыраастаммакка, умнубакка олору куһаҕан үгэскэ кубулутан кэбиһэртэн арыгы истэхтэринэ араас куһаҕан быһыылары, буруйу-сэмэни оҥорооччулар элбээн иһэллэр.

Киһи хаһан баҕарар сылайар, эт-сиин сынньаныыга наадыйар. Өй-санаа күүстээх буолуута, тулуура элбэҕэ эрэ киһи сытар баҕатын кыанан тугу эмэ туһалааҕы оҥороругар күһэйэр кыахтаах. Кыра аайы мөлтөөмө, ахсаама, сүрэҕэлдьээмэ, сытыма диэн этиилэр киһи санаатын күүһүрдэр, бөҕөргөтөр аналлаахтар. Олоххо туох эмэ ыарахан буолуута, бу ыараханы тулуйуу, кыайыы киһи санаатын күүһүрдэн биэрэригэр тириэрдэр.

Киһи олус кытаанах, биир санааны ылыннаҕына, бары күүһүн-күдэҕин ууруннаҕына эрэ хараҕын тымырдара аһара күүрэннэр кытаран көстөр кыахтанар. «Кытаат, кытарчы көр» диэн этии бары кыаххын уур, санааҕын бөҕөргөт диэн өйдөбүллээх этии буолар уонна киһи куруук туһана сырыттаҕына санаатын бөҕөргөтөргө туһалыыр.

«Хайаан да турдахпына табыллар» диэн санаалаах утуйбут киһи сарсыарда эрдэ да турар кыахтанар. Киэһэ хойутаан да утуйан баран сарсыарда эрдэлээн туруу, хаһан да хойутаабат буолуу киһи санаатын күүһүрдэр, ылыммыт сыалын толорууга дьулуурун улаатыннарар.

Саха сирин улахан тымныыта сахалар күүстээх санааларын үөскэтэр. Тымныы дьайыыта санааны күүһүрдүүгэ улаханын туһана сылдьыллар. Куруук тымныыга сылдьыы тулууру улаатыннарар. Тымныы уунан куттуу санааны бөҕөргөтөр күүһэ улахан.

«Бу сырыыга хайаан да кыайыам» диэн санаа ханнык баҕарар күрэхтэһээччигэ баар буолара ирдэнэр. Кыайарга баҕа санаа баар буолуута кыайыы кэлэригэр тириэрдэр кыахтаах.

Кыра да бэйэ кыаҕар сөп түбэһэр кыайыылары оҥорорго аналлаах санаабыт санаалары олоххо киллэрэн, илэтигэр оҥорон иһииттэн санаа күүһүрэр кыаҕа олус улаатар. Эр дьон санааларын күүһүрдэр Улуу тойон таҥара үөрэҕэ олоххо киирдэҕинэ тулуурдаах, дьулуурдаах дьон элбээннэр саха омук сайдар кыаҕа улаатар. (2,94).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 144 с.

2. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.