Санаа күүһэ

Санаа күүһэ диэн этии санаа үгэскэ кубулуйуутун, күүһүрүүтүн быһаарар.

Санаа кыра да буоллар бэйэтэ күүстээх. Мунньуллан истэҕинэ күүһэ эбиллэр, эбиллэн-эбиллэн дьөлө сиир да кыахтанар.

Киһи санаатын ис күүһүн, эньиэргийэтин аата уох диэн. Yчүстүк холбуу этиинэн күүс-уох диэн бэриллэр. Күүс диэн туруору, биллэр, көстөр күүс буоллаҕына уох диэн таһыттан көрөн биллибэт киһи санаатын күүһэ буолар.

Уоҕа тахсыбыт. Ол аата санаатын күүһэ мөлтөөбүт.

Уохтаах – күүстээх санаалаах. Уоҕур – санааҕын күүһүрэн биэр, мунньун.

Уоҕурдуу – сиргэ араас туһалаах минераллары эбэн биэрэн сир үүнээйини үүннэрэр күүһүн эбэн биэрии ааттанар.

Эрчиллии киһиэхэ күүс-уох биэрэрин спортсменнар билэллэр. Дьарыктаныыттан киһи этэ-сиинэ күүһүрэр буоллаҕына бу дьарыгыттан өйө-санаата күүһүрүүтэ уох буолан киирэр.

Биир санааны ылыныы киһини күүһүрдэр, бары кыаҕын барытын бу санаатын толорууга уурар, ол диэки салайар.

«Саҥарыах иннинэ санаан көр» диэн этии киһи тугу эмэ саҥарыан иннинэ бу тылтан туох тахсыаҕын быһааран билэрэ наадатын биллэрэр. Тыл өссө этиллиэн иннинэ санааҕар быһааран, бу тыл суолтатын ырытан билэн баран биирдэ этиэхтээххин. Бу этии санаа тылы баһыйарын, тыл инниттэн дьайарын, санааттан тыл үөскээн тахсарын быһаарар.

Киһи тугу эмэ оҥоруон иннинэ «Санааҕар оҥорон көр» диэн этэллэр. Тугу эмэ оҥоруон иннинэ бу быһыыттан туох уларыйыы тахсарын санааҕар оҥорон көрөн быһаарыахтаах эбиккин. “Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн этии киһи тугу эмэни оҥоруон иннинэ санаатыгар хос-хос ырытан, толкуйдаан көрөн баран биирдэ оҥордоҕуна эрэ туох эмэ туһалаах дьыала, быһыы тахсарын быһаарар.

Киһи бары оҥорор быһыыта барыта санаатыттан тутулуктаах. Таҥара үөрэҕэ киһи санаатын үөрэтэр. Киһи санаатын тупсарыы кини майгынын, оҥорор быһыытын тупсарар кыахтааҕын иһин таҥара үөрэхтэрэ сайдыбыттар.

«Киһиэхэ кыра да наада» диэн этэллэр. Ол кырабыт тугун быһаарыыга биһиги бары күүспүтүн уурабыт уонна быһаардыбыт. Ол кырабыт киһи санаата буолар. Санаата көммүт, көтөҕүллүбүт киһиттэн эрэ кыайыы, ситиһии тахсар кыахтанар.

«Санаатын түһэрбэт» диэн этии олох араас ыарахаттарыттан санаатын түһэрбэккэ тоҕо дьүккүйэн иннин диэки, кыайыы, ситиһии диэки баран иһэр киһини этэллэр. Санааны кыра аайы түһэрбэт, кыайыы, ситиһии диэки баран иһэр киһи хаһан баҕарар тугу эмэни ситиһэр.

Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата эбиллэн, мунньуллан, күүһүрэн, этин-сиинин баҕа санаатын баһыйа тутан салайара элбиир. Ол иһин эти-сиини тупсарар эрчиллиилэринэн, сүүрүүнэн уонна аһаабакка сылдьыынан киһи сааһыран истэҕинэ дьарыктанар кыаҕа улаатан биэрэр.

Киһи санаата төһө эмэ ыраахха тиийэрин былыргы булчуттар улахан булка барарга бэлэмнэнэр кэмнэрин кистээн, араас бултуур тэриллэрин атыннык, ханарытан ааттыылларыттан биллэр. Улахан булду бултуу бараары сылдьар булчуттар булду бэйэтин аатынан ааттаабаттар, атын, харысхал аатынан ааттыыллар. (1,10).

Былыргы булчут кыһын тыаҕа арҕаҕы таба хааман утуйа сытар эһэҕэ түбэстэҕинэ дьиэтигэр кэлэн көмөлөһөр киһини көрдүүрүгэр эһэни бултуу барарын туһунан тугу да эппэт. Кыттыгастарын кытта булчуттар эрэ билэр аналлаах харысхал тылларын туһанан хайдах бултуулларын, туох сэби-сэбиргэли ылалларын уонна хаһан баралларын кэпсэтэллэр.

Маннык анаан-минээн атыттар билбэттэрин курдук тэринии, сэрэнии барыта бу кэпсэтэр дьон санааларын, саҥаларын эһэ утуйа да сытан санаатынан билэн, эрдэттэн уһуктан, бэлэмнэнэн алдьархайы оҥоруон сөбүттэн сэрэнэн, харыстанан оҥоруллар.

Эһэ киһи санаатын олус ыраахтан билэрин эһэни кэпсээннэринэн кыайан-хотон арбанааччылар илэ бэйэтин утары көрсө түһэн улаханнык соһуйаллара, куттаналлара эмиэ биллэрэр. Санаа туһааннаах сиригэр ханна баҕарар, төһө баҕарар ыраахха тиийэрин ити соһуччу көрсүһэ түһүү бигэргэтэр.

Киһи санаатын салайар күүһэ сүр диэн ааттанар. Сүрэ күүстээх киһи бэйэтин көҥүл көтө-дайа сылдьар санааларын хам тутан салайар кыахтаах. Сүрэ мөлтөх киһи санаалара ыһылла, тарҕана сылдьалларын кыайан салайбат, биир сыалга туһаайара кыаллыбат.

Күүстээх санаалаах киһини улаатыннарыыны төрөппүттэр эрэ кыайар кыахтаахтар. Арай биир өс хоһоонун «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэни оҕо кыра эрдэҕиттэн кытаанахтык тутустахха эрэ күүстээх санаалаах киһини улаатыннарыы кыаллар. Оҕо төрөппүтэ кыра эрдэҕиттэн тугу оҥорбутун барытын кыайа-хото, сабырыйа оҥорор буоларын ситиһистэххэ эрэ оҕо төрөппүтүн баһыйар киһи буола улаатар. Төрөппүтэ үһүс кылааска үөрэнэ сылдьан мас хайытан кыстыыр, онтон төрдүс кылаастан бэйэтэ соҕотоҕун мас эрбиир эбит буоллаҕына оҕото ол кэмтэн хойутаабакка, өссө эрдэлээн соннук үлэни, дьарыгы кыайар буолара ирдэнэр.

Кыайар үлэтин-хамнаһын кэмигэр, этэ-сиинэ ситэн истэҕинэ баһылаан иһэр оҕо өйө-санаата сайдыыта туруктаах буолар. “Үлэ киһини айбыта” диэн этии киһи үлэлээтэҕинэ эрэ олоҕун киһилии олорорун быһаарарын тэҥэ элбэхтик хамсаатаҕына этэ-сиинэ, доруобуйата бөҕө буоларын ситиһэрин эмиэ быһаарар.

Үлэ, эти-сиини эрчийии, хамсатыы өйү-санааны бөҕөргөтөр, күүһүрдэр. (2,14).

Туһаныллыбыт литература

1. Сомоҕотто С. Обычаи народа саха. – Якутск: НИПК «Сахаполиграфиздат», 1996. – 48 с.

2. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.