Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ

Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ диэн эр дьон тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс буолууга үөрэнэр үөрэхтэрэ ааттанар.

Улуу Тойон таҥара сахаларга былыр-былыргыттан баар, урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ куруук туттуллара. Бу таҥараны сэбиэскэй былаас сымнаҕас олоҕор олорон уонна оҕолору барыларын төрүөхтэриттэн ыла үчүгэй эрэ буолаллар диэн сымыйа этиилэрин итэҕэйэн умнан, хаалларан сылдьаллар. Билигин эдэр ыччаттарбыт аҥардастыы атаахтыы, маанылана улааталларыттан бэрээдэктэрэ мөлтөҕө быһаччы тутулуктаах.

Оҕо өйө-санаата туруктаахтык сайдыытыгар, сыыһа-халты туттубат киһи буола улаатарыгар кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр үөскүүр ийэ кута ылар оруола улахан. (1,83).

Билигин үөрэх-билии, өй-санаа сайдыбытынан таҥара үөрэҕин былыргылар курдук быһалыы, хантан эрэ халлаантан кэлэрин курдук ылыммакка эрэ, оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата сайдыытыгар, куттара үөскээһинигэр уонна аныгы үөрэх көрдөбүлүгэр сөп түбэһиннэриллэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ өй-санаа икки аҥы арахсыытын олоххо таба туһанарынан аныгы демократия үөрэҕин тутуһар дьон өйдөрүгэр-санааларыгар ордук сөп түбэһэр.

Дьон өйө-санаата сайдыыта хаһан да тэҥнэһэр кыахтара суох. Сорохтор, ордук кыргыттар, дьахталлар хаһан баҕарар сэрэнэр, харыстанар санаалара элбэх, аһара туттуулары, аһара барыылары оҥороллоро аҕыйах, онтон уолаттар, эр дьон үгүстэрэ тоҕо-хайа түһэр, саҥаны, билбэттэрин айа, айыыны оҥоро сатыыр, инники иһэр санаалара быдан баһыйар.

Өй-санаа икки аҥы арахсыытын «Киһи быһыылаах киһи дьон сыыһаларыттан көрөн, онтон атыттар бэйэлэрин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэллэр» диэн этии быһаарар. Бу этии киһи оҥорор быһыыларын олус сэрэхтээхтик, туох содул үөскээн тахсыан сөбүн эрдэттэн быһааран билэн баран оҥордоҕуна, таба, үчүгэй, туһалаах быһыы үөскүүрүн, онтон тиэтэйэн, саарайан, ситэ толкуйдаабакка, быһаарбакка эрэ оҥоруллубут быһыыттан, ордук саҥаны, айыыны оҥоро сатааһынтан табыллыбатах эбэтэр куһаҕан быһыылар үөскүүллэрэ элбэҕин уонна олортон киһи бэйэтэ эрэйдэнэрин биллэрэр.

Үөрэнии ити икки араас көрүҥнэрэ киһи өйүгэр-санаатыгар иҥиилэрэ тус-туспалар:

1. Киһи ааҕан, көрөн билбитэ, истибитэ төһө түргэний даҕаны умнуллара эмиэ соннук түргэн. Итинник үөрэнии элбэхтэ хос-хос хатылаатахха эрэ иҥэринэн олус уһун кэми ылар.

2. Сыыһа-халты туттунууттан эт-сиин ыарыыланнаҕына киһи хаһан да умнубат гына үөрэнэр, сэрэнэр буолара соҕотохто күүһүрэр. Киһи айылҕаттан бэриллэр этин-сиинин харыстанар күүһэ хаһан баҕарар дьайа сылдьарыттан, бу үөрэх букатын да умнуллубат гына иҥэр.

Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин билиммэт, туоратар кэмигэр уһуннук олорон киһи өйө-санаата сайдыытын табатык өйдөөбөт буола сылдьалларыттан Улуу Тойон таҥараны умнан, хааллара сатыыллар. Киһи өйө-санаата сайдыыта былыргытыттан кыратык даҕаны уларыйар кыаҕа суоҕунан уонна сэбиэскэй, сымнаҕас, бэлэмҥэ үөрэппит олоҕо аны бүппүтүнэн, умнуллубут Улуу Тойон таҥара үөрэҕин оннугар түһэрдэхтэринэ эрэ, эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруктаахтык сайдыытын үөскэтэн саха дьоно бэрээдэктээх, сыыһа-халты, аһара туттубат, элбэх ахсааннаах, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтаналларын ситиһэллэр.

Киһи ханнык баҕарар үөрэҕи ылынара, өйө-санаата сайдыытын тутулуктара икки өрүттээҕинэн таҥаралар иккиэ буоллахтарына эрэ өй-санаа туруктаахтык, биир тэҥник сайдар кыахтанар. Киһи бэйэтэ үтүктэн, батыһан өйүн-санаатын сайыннаран үөрэнэр таҥарата Үрүҥ Аар Тойон таҥара буоллаҕына, дьону-норуоту кэһэтэн, ыараханы, ыарыыны биллэрэн, этин-сиинин сатаан хамсатарыгар үөрэтэр таҥара аата – Улуу Тойон таҥара диэн ааттанар уонна сахаларга былыр-былыргыттан баар, өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар. Киһи бэйэтин сыыһаларыттан, сыыһа туттубутуттан кэһэйэн, бу сыыһа эбит диэн билинэн, ол сыыһатын көннөрөн, тупсаран үөрэнэрэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Бэйэ оҥорбут сыыһаларын билинии хаһан баҕарар ыарахан, эрэйдээх. Сыыһа-халты тутуннахха, сыыһа хамсаннахха эт-сиин ночоотурар, ыарыыланар кэмэ кэлэрэ, бу кэһэтэр, сыыһа-халты туттунуу куһаҕанын биллэрэр таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит.

Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ дьону сыыһа-халты хамсаныылартан, аһара туттунуулартан харыстыыр, көмүскүүр аналлаах. Киһи бэйэтин сыыһа-халты туттунуутуттан ордук элбэхтик куһаҕан быһыыны үөскэтэрин, үчүгэй да быһыыны сыыһа оҥордоҕуна, куһаҕаҥҥа кубулуйарыттан сэрэтии, оҥорор быһыылары туһалаахтарын уонна туһата суохтарын билэн хааччахтааһын буолар. Аһара туттунуу, аһара барыы куһаҕанын арыгы иһиититтэн булан ыларбыт ордук тиийимтиэ уонна өйдөнүмтүө. Арыгыны кэмнээн, мээрэйин билэн иһэр киһи куһаҕан киһи буолбатах, үчүгэй, бэйэтин баҕатын кыана туттунар, тулуурдаах, киһи эрэнэр киһитэ, онтон аһара элбэҕи иһэр, итирэр киһи өйө-санаата туруга суох, чахчы куһаҕан киһи буолар.

Дьон өйдөөхтөрө, сымнаҕас, көрсүө, сэмэй майгылаахтара, ордук кыргыттар, дьахталлар бэйэлэрэ үтүктэн, батыһан үөрэнэллэрин сөбүлүүллэр, сыыһа туттуналлара аҕыйах, кинилэр таҥаралара сымнаҕас майгылаах Үрүҥ Аар тойон таҥара буолар.

Дьон сытыы, барыгас-кэлигэс, аһара туттунар кыахтаах өттүлэрэ, үксүлэрэ уолаттар, эр дьон бэйэлэрин сыыһа-халты туттунууларыттан кэһэйэн үөрэҕи ылыналлара элбэҕэ, кинилэргэ ордук кытаанах көрдөбүл туттуллара ордугуттан, туһаны аҕаларыттан тыйыс майгылаах, кэһэтэн үөрэтэр Улуу Тойон таҥара үөскээбит.

Улуутуйар Улуу Тойон таҥара уоруйах сылгыһыты хайдах кэһэппитин туһунан кэпсээн билигин да биллэр. Сылгыһыт кулуну уоран сиэбитин булан, тутан баран Улуу Тойон таҥара: «Эн уоруйах, уһун үйэлэр тухары элиэ буолан элиэтээн сиэбит, сүтэрбит кулуҥҥун көрдөө уонна кулуннуу кистии сырыт» диэн халбаҥнаабат, хаһан да уларыйбат гына уураахтаабыт.

Умнуллубут Улуу Тойон таҥара үөрэҕин тарҕатан дьоҥҥо тириэрдии, тарҕатыы иодэнэр. Билигин эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара, сыыһа-халты туттунуулара үксээбит кэмигэр Улуу Тойон таҥара үөрэҕин төрөппүттэр туһаныылара эрэ кинилэри быыһыыр, харыстыыр кыахтаах. Оҕолору кыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара иитиллэр кэмигэр бэрээдэккэ үөрэтии чиҥээн, кытаатан биэрэрэ эрэйиллэр.

«Киһи диэн киһи» дииллэр сахалар. Ону-маны саҥаны, дьон билбэттэрин, айыыны оҥоро охсоору киһи сыыһа-халты туттунан куһаҕаны оҥороро ордук элбэх. Улаатан эрэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илик оҕолор өйдөрүн-санааларын харыстаан сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх оҥорон туһаналлар. Билэр, урут оҥорон көрбүт, боруобалаабыт киһи, ол быһыытын хатылаатаҕына ордук табатык, тупсаҕайдык оҥорор, сыыһа-халты туттара аҕыйыыр. Онтон урут оҥорон көрө илик, саҥа дьыаланы, айыыны оҥорорго киһи билбэтиттэн, сыыһа-халты туттунара элбээн хаалыан сөп. Билбэт дьыаланы, айыыны оҥорорго олус сэрэхтээх буолуу киһиттэн ирдэнэр олох биир тутаах көрдөбүлэ буолар, оҕолору иитиигэ туһаныллар. «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн үөрэҕи тутуһууну, оҥорор быһыыларга барыларыгар ураты сэрэхтээх буолууну Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ ирдиирин өйдүү сырыттахха, сыыһа-халты туттунуу аҕыйыыр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр олоххо барыга-бары бэлэмҥэ, салайааччылар, учууталлар, үөрэхтээхтэр ыйыыларыгар, этэн биэриилэригэр үөрэнэн, өйөнөн хаалыы олоххо үөрэнии ордук туһалааҕын умуннаран сылдьар. Олох үөрэҕэ киһини хаһан баҕарар хаарыйарыттан кыайан олоххо оннуларын булбатахтар билигин аһара элбээтилэр.

Олох үөрэхтэрэ барылара киһи үтүө баҕа санаатынан буолбакка, олох кыһарыйыытыттан хайаан да билэргэ тиийиллэр үөрэхтэр буолалларынан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэллэр:

1. Кыһалҕа кыһайыыта.

2. Кэһэтэн үөрэтии.

3. Сыыһа-халты туттунууттан бэйэ кэһэйиитэ.

Олох үөрэҕэ диэн киһи тугу эмэни бэйэтэ оҥоро үөрэниитэ ааттанар. Ол оҥороору сыыһа-халты туттунан үөрэниитэ, кэһэйиитэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр. Тоҕо диэтэххэ киһи сыыһа-халты тутуннаҕына тугун эмэтин, этин-сиинин дэҥниир, эчэтэр, ыарыыны билэр, кэһэйэр. Аны итинник сыыһа туттубат буолууга ордук түргэнник үөрэнэр. Тарбаҕын ааҥҥа кыбытан обургутук дэҥнээбит киһи аантан куруук сэрэнэрэ хаһан да хаалан хаалбат. Тоһоҕону саайаары өтүйэнэн тарбаҕы оҕустахха сыыһа охсортон сэрэнэр буолуу, таба охсорго үөрэнии түргэнник кыаллар. Үлэлииргэ, тоһоҕону таба охсорго киһи кэһэйииттэн ордук түргэнник үөрэнэрэ ситиһиллэр.

Киһи этэ-сиинэ үөрэҕи быһаччы ылыныыта Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ буолар. Ыарыыны билии кэһэйиигэ тириэрдэрэ үөрэх кытаанах, ыарахан буолуутун үөскэтэр. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан, оҕолору үөрэтиини аҥардастыы дьахталлар баһылаабыттарыттан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ үлэһит дьоҥҥо, ордук уолаттарга хайаан да наадатын умнубуттан, билигин кэлэн эдэрдэр араас буруйу, сыыһа-халты туттунуулары оҥороллоро олус элбээтэ уонна үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлииллэрэ аҕыйаата.

Сахалар өй-санаа үөрэҕин кытаанах өрүтүн былыр-былыргыттан билэллэриттэн уонна оннук кэм биһиги олохпутугар кэлэн ааспытын билбиттэриттэн, билигин кэлэн И.В.Сталиҥҥа пааматынньык туруоруутун көрдөһөллөрө биллэрэр.

Улахан салайааччы И.В.Сталин баайга-талымҥа кыһаммата, атыттарга кытаанах, халбаҥнаабат көрдөбүлэ, аһыныгас санаата аһара барбата, аҕыйаҕа, сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэр сөп түбэһэр. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии аан маҥнай өй-санаа үөрэҕин, киһи оҥорор быһыыта икки өрүттэнэн тахсарын быһаарар.

Иккиттэн биирин быһаарыы, кыайыы дуу, кыаттарыы, эстии дуу быһаарыллар ыар кэмигэр халбаҥнаабат кытаанах санаа, кэннинэн кэхтибэт буолуу, оннук быһыылар эрэ кыайыыга тириэрдэр кыахтаахтарын И.В.Сталин таба өйдөөн, государствоны улуу сэрии иннигэр уонна кэмигэр салайыыга эрдэттэн туһаммытыттан улуу кыайыыны ситиһии олус улахан эрэйдээхтик да буоллар, чахчы кыаллыбыта.

Государствоны ыарахан кэмҥэ салайыыга, сайдыыны, кыайыыны ситиһиигэ аһара сымнаҕас, аһыныгас буолуу эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолара ордук. Дьоҥҥо кытаанах көрдөбүллээх салайааччы ситиһэр ситиһиитэ элбэх буолара биллэр. Дьон санаата хаһан даҕаны биир буолбат, араас санаалаахтар элбэхтэр, кытаанах көрдөбүллээх салайааччыны мөлтөх, ыарыһах, кыаммат, атын санаалаах дьон араастык этиэхтэрин сөп.

Сахалар былыр-былыргыттан өй-санаа сайдыытын уратыларын, икки өрүттээҕин билэллэриттэн уонна олоххо туһаналларыттан өй-санаа сайдыытын сирдээн иһэр киһи таҥаралара иккиэ эбиттэр. Киһи өйө-санаата икки аҥы арахсыыта күүстээҕиттэн, өй-санаа эттэн-сиинтэн тутулуктаах өттө сыыһа-халты туттунуулары, быстах быһыыга киирэн биэриини үөскэтэринэн киһини бэйэтин харыстыырга Улуу Тойон таҥара үөрэҕин туһата олус улахан. Олоххо сыыһа-халты туттунууларга, быстах быһыыга киирэн биэрбэт туһугар киһи этин-сиинин кыра эрдэҕиттэн эрчийэрэ, араас хамсаныыларга үөрэтэрэ хайаан да наадатын Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ быһаарар. Билигин Улуу Тойон таҥара үөрэҕин тарҕатыы ирдэнэр кэмэ тиийэн кэллэ. (2,10).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.

2. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.