Оҕо өйүн-санаатын харыстааһын

Оҕо өйүн-санаатын харыстааһын диэн оҕону киһилии өйгө-санааҕа иитии, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго, оннук үгэстэри иҥэрэргэ, сыыһа-халты, аһара туттубат, көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии ааттанар. Киһи өйүнэн-санаатынан салаллан олоҕун олорорунан оҕо өйүн-санаатын сайыннарыы, аһара барбатын хааччахтааһын туһалааҕа улааппытын кэннэ биллэр.

Оҕо улаата охсоору, улахан дьон оҥорор дьыалаларыгар кыттыһаары, кыайа-хото тута охсоору ыксыыр, тиэтэйэр. Ол да тиэтэйдэр оҕо олус түргэнник этэ-сиинэ улаата да, өйө-санаата да сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран, үчүгэй быһыылары талан оҥорорго үөрэниитэ мунньулла охсубаттар. Олох олорууга ыксыыр, тиэтэйэр табыллыбат, куһаҕан, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөбүттэн сэрэниэххэ, харыстаныахха. Бу быһаарыыны «Сыыһар сыыстааҕар элбэх, оһол оттооҕор элбэх» диэн өс хоһооно бигэргэтэр.

Ыксыырыттан, тиэтэйэриттэн уопута суох эдэр киһи сыыһа-халты, аһара туттара элбээн хаалар кыахтанарыттан куһаҕаны оҥоруу элбээһинигэр тириэрдэр. Айылҕа айбытынан оҕо этэ-сиинэ ситэн истэҕин аайы онно сөп түбэһэринэн өйө-санаата сайдан, билиитэ-көрүүтэ дириҥээн биэрэн истэҕинэ, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа үөрэннэҕинэ улахан табыллыы, сөп түбэһии, өйө-санаата туруктаах буолуута үөскүүр.

«Көрсүө, сэмэй буол, урут түһүмэ» диир сахалар үөрэхтэрэ. Туохха барытыгар уруттаан түһэн иһэр оҕо тиэтэйэригэр, ситэ билбэтигэр уонна табан сыаналаабатыгар оҕустаран сыыһа-халты, аһара туттара элбиириттэн эдэрдэри харыстаан итинник сэрэтэллэр.

Сахалар ордук элбэхтик көрсүө-сэмэй диэн холбуу этиини тутталлар. Көрсүө, сэмэй оҕо диэн мэнигэ, тэбэнэтэ суох, оттомноох, болҕомтолоох, боччумнаах, үөрэҕи ылымтыа, сыыһа-халты туттубат оҕону этэллэр. Киһи сирэйиттэн-хараҕыттан майгына эмиэ биллэр. Көрсүө сирэйдээх-харахтаах эдэр киһи киирэн кэллэ диэн таба көрөн сыаналаан этэллэрэ элбэх. Киһи барыта көрсүө, сэмэй буоларга дьулуһуохтаах диир сахалар таҥараларын үөрэҕэ.

Дьон оҥоруохтарын иннинэ урут түһэ охсон оҥорон туһаны ылыахтарын баҕалаахтар аҕыйах да буоллар син-биир баар буолуохтара. Маннык быһыыланыы биирдэ эмэ, тугу эрэ үллэстиигэ, былдьаһыыга туһалаабытын, барыс биэрбитин да иһин, урут түһүү сыыһа-халты буолара элбэҕинэн урутаабыт киһи онно-манна түбэһэрэ, ночоотурара үксээн хаалыан сөбүттэн куһаҕана хойутаан син-биир биллэр.

Саха дьонун үгүс өттүлэрэ көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон. Таҥара үөрэҕэ үгүс дьоҥҥо аналланар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ көрсүө сэмэй дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга туһуланар. Ол иһин “Айыы диэмэ”, «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума», «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн өй-санаа аһара барарын тохтоторго аналлаах хааччахтары тутуһуннара үөрэтэр.

Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыларыгар аһара барыы сыыһа-халты туттунууларга тириэрдэринэн быстах быһыыны элбэтээччигэ киирсэр. Сымнаҕас майгылаах, олох ханнык да кэмнэригэр аһара барбат, аһара туттубат майгылаах дьон олоҕу олорор күүстэрэ элбэх. Аһара барбат, сыыһа-халты туттубат буолуу өйө-санаата көрсүө, сэмэй киһини үөскэтэр.

Yгүс дьоннортон барыларыттан элбэхтэрин, үлэһиттэрин көрсүө, сэмэй дьон ылаллар. Улахан ханна да биллибэт-көстүбэт курдук үлэлэринэн оҥорон-тутан элбэх туһалааҕы оҥороллор, оҕолорун киһилии быһыылаах буолууга үөрэтэннэр аймахтара, уруулара элбээн омук ахсаанын бу дьоммут элбэтэллэр.

Киһи оҥорор быһыылара барылара сэрэхтээх, сыыһа-халты туттубат буолууну эрэйэллэр. Көрсүө, сэмэй буолууга үөрэммит киһи аан маҥнай бу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын өйүгэр-санаатыгар ырытан көрөн быһаарар, ол иһин сэрэхтээх буолар. Сэмэйдик, ол аата сэрэнэн туттуу буолар. Аһара барыы сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбэх.

Биирдиилээн эмэ аһара барар, айыыны оҥорон саҥаны арыйар дьон төһө даҕаны дьоҥҥо туһалааҕы оҥорон өйү-санааны сайыннарбыттарын иһин биир эмэ оҕолорунан уонна биллиилээх дьон майгыларын уратытынан оҕолорун киһи быһыылаахтык ииппэккэлэр, омук уопсай сайдыытыгар ханнык да туһалаах хамсааһыны киллэрбэттэр.

Тугу барытын наллаан, нэмин билэн туһанар, ыспат-тохпот, алдьаппат, хаһан да аһара барбат, аһара туттубат бэрээдэктээх киһи көрсүө, сэмэй киһи диэн ааттанар уонна сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһар киһи буолар.

Төрөппүттэр бука бары оҕолорун харыстыыр санаалаахтар. Биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун хайдах харыстыыры билбэттэр, аҥардастыы халыҥнык таҥыннарар, көмүскэһэр, сытыарар, сынньатар өттүгэр салаллан хааллылар. Оҕону харыстааһын диэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии, оҕо өйө-санаата аһара барарын хааччахтааһын, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга үөрэтии ааттанар. Киһи быһыытын аһара барыма, айыыны оҥорума, сиэри тутус, сыыһа-халты туттан эдэр олоххун алдьатыма, эдэргиттэн харыстаа диэн үөрэҕи оҕо кыра эрдэҕиттэн иҥэрии буоларын «айыы үөрэҕин» албыныгар киирэн биэрэ сылдьарбытыттан туһаммаппыт.

Олох сайдыыта элбэх саҥаны айан туһаҕа таһаарыыттан улахан тутулуктаах. Бары саҥаны айыахпытын баҕарабыт. Ол эрээри бары саҥаны айыыларбыт дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥорууга чахчы аналламмыт үрүҥ айыылар буоллахтарына эрэ, олоҕу сайдыы, тупсуу диэки сыҕарытар кыахтаналлар. Үчүгэй, туһалаах, үрүҥ айыылары сиэри, киһи быһыытын тутуһарга үөрэммит дьон ордук элбэхтик оҥорор кыахтаахтар. Ол иһин оҕо улаатан иһэн аан маҥнай киһи буолуу, киһилии быһыыланыы, сиэри тутуһуу өйүн-санаатын баһылыырын сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ көрсүө, сэмэй дьон омугу сайыннаралларын, элбэтэллэрин быһаарар. Кэлин кэмҥэ олохпутугар сэбиэскэй былаас кэмигэр мунньуллубут баайы-малы үллэстиигэ харса суох, урутаан түспүттэр элбэхтик барыстаммыттарыттан сэмэй буолуу диэни испитигэр аанньа ахтыбат курдукпут эрээри, үлэһит, туохха да аһара туттубат, аһара барбат көрсүө, сэмэй бэрээдэктээх дьон уһун олохторун киһи быһыылаахтык олороннор, элбэх оҕолорун аһара барбат, киһи быһыылаах, үлэһит дьон буола улаатыннараннар омук ахсаанын элбэтэн омугу сайыннараллар.

Бэйэтэ көрсүө, сэмэй майгылаах киһи оҕолорун бэйэтин курдук көрсүө, сэмэй майгылаах, киһилии быһыылаах буолалларыгар үтүгүннэрэн үөрэтэр кыаҕа улахан. Төрөппүт бэйэтэ көрсүө, сэмэй буоллаҕына эрэ, оҕото кинини үтүктэн көрсүө, сэмэй буола улаатар кыахтанар.

Көрсүө, сэмэй буолууга үөрэнии диэн тугу эмэ оҥоруох иннинэ хатылаан сыаналааһын, өйгө-санааҕа өссө төгүл ырытан көрүү ааттанар. Ханнык баҕарар быһыыны оҕо оҥоруон иннинэ, бу быһыыбыттан туох уларыйыы, содул тахсыаҕай диэн сыаналаан, ырытан көрөргө үөрэннэҕинэ сэмэй киһи буола улаатар кыахтанар. Сахалар таҥаралара «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этэр уонна көрсүө, сэмэй буолууга оҕону кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла үөрэтэргэ аналланар.

Өйү-санааны харыстааһын биир тутаах ньыматынан куһаҕан санаалартан ыраастаныы, олору санаабат буолуу, умнуу киирэр. Санаа олус түргэнинэн, элбэхтик мунньуллан хаалыан сөбүттэн күҥҥэ хаста да ыраастаныы туһатын улаатыннарар. Күҥҥэ үстэ, аһылыктар иннилэринэ уонна утуйуох иннинэ чуумпура, олоро түһэн куһаҕан, туһата суох санаалары умнуу, аралдьыйыы, аһыыр аһылыгы хайҕаан биэрии киһиэхэ туһата улахан.

Билигин Россияҕа өй-санаа ыраастаныыта бара турар. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоро сатааһына Россия дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар оҥорбут куһаҕанын, буортуларын ситэ сыаналыы иликпит. Бу өй-санаа халыйыытын кэмигэр үгүстэргэ куһаҕан санаалара мунньуллуутуттан билигин куһаҕан, сиэргэ баппат быһыылары оҥорооччулар аһара элбээтилэр. Үгүс эдэрдэр онно-манна быстах быһыыга түбэһэн өлүүлэрэ эр дьон өйдөрө-санаалара аһара барара элбээбитин, ханнык да хааччаҕы, сууту-сокуону билиммэт буолуу олоҕурбутун бэлиэтэ буолар.

Киһи куһаҕан санааларыттан ыраастаннаҕына чэпчиир, төбөтө дьэҥкэрэр, ырааһырбыта биллэр. Санаа киһини хам баттыы сылдьыбыта суох буолар. Хас да хааннаах революциялар, дьону ытыалааһыннар, ыар репрессия дьайыыта Россия дьонугар иҥмитэ ыраастанара ирдэнэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр быстар дьадаҥылар, “эриэн тараһалаахтар”, үлэни-хамнаһы кыайбаттар былааһы ылан бэйэлэрин куһаҕан генофондаларын киэҥник тарҕатыыларыттан Россия дьонун өйдөрө-санаалара быстах быһыыны оҥоруу, уһуннук үлэлэнэр үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу, баайы-малы ыскайдааһын диэки халыйан сылдьар.

Таҥара дьиэтигэр сылдьан таҥара үлэһитигэр мунньуллубут куһаҕан санаалары кэпсээһин, ол куһаҕан санаалартан ыраастаныыга тириэрдэр. Итини тэҥэ киһи оҥорор быһыылара ханнык санаалардааҕыттан быһаччы тутулуктааҕын билбэппититтэн куһаҕан санаалартан ыраастаныыга суолта биэрбэккэ, хаалларан сылдьабыт.

Киһи итирэн баран куһаҕан, сиэргэ баппат быһыылары оҥордоҕуна киһини бэйэтин буолбакка, арыгыны буруйдуубут. Куһаҕан санаалара мунньуллубут, үгэс буолбут буоллаҕына киһи бэйэтэ ол санаатын оҥорон кэбиһэр кыахтанарын кут-сүр үөрэҕиттэн билиибит, арыгыга сыһыаммытын уларытар.

Сайдыылаах өй-санаа үөрэхтэрэ куһаҕан санаалартан ыраастаныыны былыргы кэмнэртэн ыла үгэс оҥостон туһаналлар. Киһиэхэ санаата дьайар күүһүн билбэппититтэн нууччалар сыыһа өс хоһооннорун холобур оҥостобут. Ол курдук «Грехи замаливать» диэн этиини элбэхтик туттабыт. Куһаҕан санаалартан ыраастаныы суолтатын, туһатын билбэппититтэн, туһаммаппытыттан хайдах эрэ олус судургу курдук саныыбыт.

Куһаҕан санаалартан ыраастаныы диэн киһи сотору кэминэн оҥоруохтаах куһаҕан быһыытын оҥорботун туһугар эрдэттэн ыытыллар олус туһалаах быһыы буолар. Киһиэхэ сотору үөскүөхтээх куһаҕан үгэһи суох оҥорон, куһаҕан майгыланарыттан быыһааһын, оҥоруохтаах быһыытын көннөрөн, тупсаран биэриигэ аналланар олус туһалаах үлэ буолар.

Киһи оҥорор үгүс ахсааннаах кыра, улахан суолтата суох куһаҕан быһыылара сотору умнуллан суох буола симэлийэр кыахтаахтар. Этиһэ түһэн баран сотору эйэлэһии хас киһиэхэ барыларыгар киирэн ааһар быһыы буолар. Ол да буоллар эйэлэһии кэлэригэр, бу этиһии төрүөтүн суох оҥоруу олук буолар.

Оҕо өйүн-санаатын харыстааһын диэн оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии ааттанар. Көрсүө, сэмэй киһи аһара туттубатыттан тугу барытын харыстыыр күүһэ улахан. “Харыстас” таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэр. Сахалыы таҥара үөрэҕин олоҕор тутуһар, толорор киһи сэмэй киһи буолар уонна олоҕор сыыһа-халты туттунуулары оҥороро аҕыйыырыттан туһалааҕы оҥороро элбиирин тэҥэ, уһун үйэлэниини ситиһэр кыахтанар. (1,26).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.