Оҕону иитии уратылара

Оҕону иитии уратылара улааппытын да кэннэ өйүгэр-санаатыгар дьайа сылдьаллар, үчүгэй иитиилээх оҕо үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир.

Төрөппүт оҕото кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайдах быһыылаахтык көрөр-истэр даҕаны оҕотун өйө-санаата соннук уратылара үгэс буолан олохсуйан, иҥэн хаалаллар. Ол уратылар манныктар:

А/. Оҕону аһара көрөн-истэн бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһии.

Б/. Бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран биэрии.

Бу оҕону иитиигэ үөскүүр уратылары эр-биир ылан арыычча дириҥник быһаардахха:

А/. Оҕо иитиитигэр сахалар “Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр” диэн этиилэрин быһаччы туһаныы эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Сэбиэскэй былаас барыта-бары бэлэм олоҕор үөрэнэн, өйөнөн хаалан уонна барыта оҕолор тустарыгар диэн ыйыынан сирдэтинэн төрөппүттэр оҕолорун аһара бэлэмҥэ үөрэтиилэрэ, атаахтатыылара, аҥардастыы үөрэхтээх эрэ оҥоро сатааһыннара олохсуйбута. Хас да уон сыллар ааспыттарын кэннэ эдэрдэрбит ханнык да үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэттэрэ сайдан билигин кэлии үлэһиттэр элбээтилэр, үлэ-хамнас тупсуутун ситиһэрбит ыараата.

Кэлин олохпут уларыйыыта билигин аһара баайдар үөскээһиннэригэр тириэрдибитэ элбэх ахсааннаах бары үлэһиттэр дьадайыыларын, кинилэргэ олох ыараабытын биллэрдэ. Олох ыарааһына бары-барыта тиийбэтин, үлэ-хамнас оҥоруута намтааһынын үөскэтэн оҕолор атаах буола иитиллэллэрин суох оҥорон, омук күүһүрэрин быһаччы үөскэтэр. Тулуурдаах, дьулуурдаах кэлэр көлүөнэлэр үөскээннэр күүскэ үлэлээн-хамсаан омугу сайыннарар кэмнэрэ тиийэн кэлэн иһэр.

Оҕо улаатан иһэн олох ыарахаттарын бэйэтэ билбэтэҕинэ, боруобалаан көрбөтөҕүнэ, ол туһунан билиитэ ситэтэ, олоҕо суох буолар. Ас-таҥас тиийбэтэ диэни букатын билбэккэ, бэйэтэ боруобалаан көрбөккө улааппыт аныгы оҕоҕо, ол туһунан эбэлэрин, эһэлэрин кэпсээннэрэ, тыал тыаһын курдук истиллэн баран сотору умнуллар. Ханнык баҕарар үөрэх киһи этин-сиинин быһаччы таарыйар буоллаҕына, буор куту үөскэттэҕинэ эрэ, хаһан да умнуллубат үөрэххэ кубулуйар.

Кэлэр көлүөнэлэрин туһугар кыһанар, киһилии быһыылаах, өйдөөх-санаалаах буолуохтарын баҕарар төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕинэ аһара баран хааччыйар, аһара маанылыыр, көрөр-истэр, атаахтатар сыыһа суол буоларын билэллэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ туга эмэтэ тиийбэтэҕинэ, суох буоллаҕына, улаатан иһэн олору булар, ситиһэр баҕа санааны үөскэтинэр.

Дьадаҥы дьон оҕолоро олоххо ордук улахан ситиһиини оҥороллоро, үлэни-хамнаһы кыайаллара, ити туһалаах баҕа санаа үөскээһиниттэн быһаччы тутулуктаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр аһара хааччыллыбата, бэлэмҥэ үөрэммэтэ ордук. Арай үлэлии-хамсыы, оҥоро-тута үөрэнэн үчүгэй үгэстэри үөскэтинэрэ улахан туһаны аҕалар.

Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ тугу барытын харыстыырга, дьулуурдаах, тулуурдаах буолуутугар үөрэтии туох эмэ тиийбэт буоларыттан ситиһэргэ ордук табыллар. Килиэп тиийбэт буолуута аһылыгы ордук харыстыырга, кэмчилииргэ үөрэтэр күүһэ олус улаханын сэрии кэмигэр олорбут дьон билэллэр. Оннооҕор билигин, кырдьан да олорон килиэби, аһылыгы таах бырахпаттар, син-биир харыстыыллар.

Таҥас тиийбэт, аҕыйах буолуута таҥаһы харыстыырга үөрэтэр күүһэ улахан. Кыра оҕо улаатан иһэн улахан оҕо таҥныбыт таҥаһын таҥнар буолуута оҕо көрүүтүн улаханнык чэпчэтэр, эдэр ыалга көмө буолар. Үс оҕо биир таҥаһы таҥнан улааталлар диэн этии кырдьык.

Оҕону төрөтүү, кыра эрдэҕинэ иитии ыал аһара байа, баайы-малы мунньуна иликтэринэ буоллаҕына, оҕо иитиитэ уустугурбат, оҕону маанылааһын, атаахтатыы бэйэтэ, олох көрдөбүлүнэн, кыаллыбатынан суох буолар кыахтанар. Туохтара барылара тиийбэт төрөппүттэр оҕолоро улаата охсон тугу эмэ үлэлээн туһаны оҥороругар баҕараллара ордук улаатар. «Оҕом улааттаҕына үлэһит буолуо» диэн этэн үөрэтии, баҕа санааны тириэрдии үлэһит буолар кыаҕын улаатыннарар. Оҕо төрөппүттэрин ити улахан баҕа санааларын иҥэринэн улаатан, олору толорон, үлэһит киһи буола улаатар кыахтанар.

Олох тупсан иһиитэ бэйэмсэх буолууну аһара сайыннарда. Бэйэм эрэ үчүгэйдик, холкутук, баайдык-тоттук сылдьыым, бэйэбэр эрэ туох барыта баар, үчүгэй буоллун диэн санаа дьахталларбытыгар аһара барда. Дьахталлар бэйэлэрин үлэлэринэн карьера оҥостоллорунан диэн ааттаан эдэр эрдэхтэринэ үөрэҕи эккирэтэн, ыал буолбаттар, оҕо төрөппөттөр. Биир эмэ оҕону сааһыран баран, онтон-мантан булан оҕолоно сатыыллар эрээри, ыарытыган буолара элбэх, аны кыайан ииппэттэр, аһара көрөн-истэн, бэлэмҥэ үөрэтэн атаахтатан кэбиһэллэр. Барылара бары баар, дэлэй буолан аһара көрөн-истэн, маанылаан бэйэмсэх оҥороллор, атаахтаталлар.

Оҕо иитиитигэр олоххо буолар уларыйыылар, хайа эрэ төрөппүт суох буолуута улахан охсууну оҥорорун, өйүн-санаатын аҥар өттүгэр халытарын оҕолоругар үтүөнү баҕарар төрөппүттэр өйдүө, тутуһуо, бэйэлэрэ эмиэ оҕолорун туһугар тулуурдаахтарын биллэриэ этилэр.

Б/. Оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн биир тэҥник, сыыйа-баайа улаатан иһэллэригэр сөп түбэһиннэрэн, бэйэлэрин үтүө холобурдарынан үтүгүннэрэн, батыһыннаран, бэйэлэриттэн кыратык да ордук туппакка, аһара маанылаабакка, атаахтаппакка үөрэтэн иһэр көрсүө, сэмэй төрөппүттэр оҕо иитиититтэн өйө-санаата уларыйар уратыларын билбэккэ хаалыахтарын сөп. Оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ куруук, быһан, умнан кэбиспэккэ, тохтоппокко үөрэтэн истэххэ, оннук өй-санаа, үгэстэр иҥэннэр, олохсуйаннар, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэрин, олоҕор туһана үөрэнэрин үөскэтии төрөппүттэртэн ирдэнэр. «Бу үчүгэй» маны элбэхтик оҥоруохха, онтон «Бу куһаҕан» маны оҥорумуохха диэн үөрэтии олоххо киириэ этэ. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт оҕо «Үрүҥү, хараны араарбат” буола улаатара сыыһаны-халтыны оҥороругар тириэрдэн кэбиһиэн сөп.

Саха дьоно “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн оҕону иитэргэ аналлаах үөрэхтэрин таба өйдөөн төрөппүттэр бары туһаныа этилэр. Ханнык баҕарар саҥаны айыы, айыыны оҥоруу оҕо мэйиитигэр нейроннар саҥа холбоһуктарын үөскэтэр диэн медицинэ науката быһаарбыта. Онтон сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ саҥаны билии хаһан да умнуллубат гына иҥэр, ийэ куту үөскэтэр диэн ыйар. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ оҕо саҥаны билиитэ сонно ийэ кутугар кубулуйан, хаһан да умнуллубат буола иҥэр, олохсуйар диэн быһаарар.

Билигин өй-санаа сайдан туһалаах саҥаны айыы, оҥоруу диэн олус аҕыйаата, арай куһаҕаны айыы, олору оҥоруу эрэ элбээн иһэр. Саҥаны айыыттан, ордук оҕо саҥаны айа сатыырыттан, айыыны оҥороруттан киһи быһыылаах дьон чахчы сэрэнэллэр. «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх оҕону харыстыырга, сыыһа-халты туттарыттан сэрэтэргэ аналлаах үөрэх буолар. Оҕо олоххо уопута суоҕуттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһана илигиттэн туһалаах, уһун үйэлээх саҥаны айыаҕа диэн санаа бэйэни албыннаныы буоларын төрөппүттэр, олоххо билбит-көрбүт уопуттарынан туһанан билэллэр. (1,28).

Атын киһи дьайан эбэтэр оҕо бэйэтэ булан, куһаҕан дьону үтүктэн куһаҕаны оҥорорун тохтоппотоххо, онто үгэс буолан иҥэн хааллаҕына, ол кэнниттэн көннөрүү, үчүгэй быһыыга хаттаан үөрэтии эрэйдэнэн, уһаан хаалар кыахтанар. Аан бастаан үөскээбит куһаҕан үгэһин хайдах эрэ умуннаран, хаалларан баран, атын саҥа, үчүгэй үгэһи үөскэтэн иҥэрии эрэ, оҕо куһаҕан быһыытын көннөрөрө кыаллар. Кыра эрдэҕинэ куһаҕан үгэстэргэ иитэн, үөрэтэн кэбиһэн баран көннөрө сатаан «Трудные подростки» диэн оҕолорго кубулуталлар. Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, үөрэтии олус эппиэттээх дьыала буоларын, оҕо төрүт өйө-санаата үөскүүрүн, олохсуйарын таба өйдөөн төрөппүттэр туһаналлар. Былыргылар ону билэн оҕону “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” иитэллэрэ, бэйэлэрэ эрэ олохторун уопутунан үөрэтэллэрэ, улаатыннараллара хантан да халлаантан ылыы буолбатах, олох тутаах көрдөбүлэ буолар. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии диэн бэлэм, олоххо туһаны оҥорор билиилэри үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии ааттанар.

Ыаллар оҕону иитиигэ баайдарынан өҥнүбэккэ, аһара маанылаабакка, бэлэминэн хааччыйбакка улаатыннараллара олох тутаах көрдөбүлэ, оҕо өйө-санаата сайдыы, үлэ-хамнас, харыстааһын, аһыныгас буолуу диэки салаллыылаах буола улаатарыгар тириэрдэр суол буоларын төрөппүттэр өйдүүллэр. (2,105).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума". - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 152 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.