Ноҕайдар

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Билэ:Ногайский этнический флаг.jpg
Ноҕай былааҕ
XV үйэ бутуутугэр Ноҕай ордуутун сирэ
Ноҕайдар И.Г. Дройзен оҥорбут «Die Mongolischen Reiche ums Jahr 1300» диэн картатыгар[1]

Ноҕайдар (эргэтбит нууч. нагаи[2], ноҕай татаардара, Кырыым истиэбин татаардара да дииллэр; бэйэлэрин ааттанар ааттара: ногай [ноҕай диэн иһиллэр], элбэх ахсаан: ногайлар [ноҕайлар]) — Хотугу Кавказка, Кырыымҥы олорор түүр тыллаах омук. Былыр ноҕайдар Хара муораттан хоту диэки (XIX үйэ ортотугар диэри), Волга өрүһүнэн уонна Уралынан (XVI үйэ ортотугар диэри), билиҥҥи Казахстаан арҕааҥы өттүгэр (XV үйэ бүтүүтүгэр, XVI үйэ саҕаланыытыгар диэри) олорбуттара. 2010 сыллаах биэрэпиһинэн Арассыыйаҕа 103,7 тыһыынча ноҕай киһитэ олорор.

Төрдө[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Ноҕай омугун өбүгэлэрэ былыргы түүр тыллаах биистэр буолаллар, холобур, сирактар, уйсуннар, уйгуурдар, канглылар, кыпчактар, астар, дормэннэр, мангыттар, булҕардар, байыстар, бодырактар, кэнэгэстэр, катаҕаннар, кобаннар, байдар, мажардар уонна да атын. Кинилэр Соҕуруу Сибииргэ, Моҕол сиригэр, Орто Азияҕа, Соҕуруу Уралга, Волга өрүһүнэн, Хотугу Кавказка, Кырыымҥа олорбуттара. Үгүстэрэ араас кэмҥэ бэйэлэрэ дойдулана сылдьыбыттара[3][4].

"Ноҕай" диэн аат омук аатын быһыытынан Алтан Ордууга (Дьүчи Улууһа) Ноҕай бэклэрбэктэн саҕаламмыт буолуохтаах (XIII үйэ)[5]. Ноҕай кинини өйүүр араас биистэри сомоҕолообут уонна олору "ноҕай" диэн ааттыыр буолбуттар[6]. Билигин биллэринэн Ноҕай бэклэрбэк ордук кыпчак-половец, уз-печенег уонна алан төрүттээх биистэргэ тирэҕирэр этэ[7]. "Ноҕай" аат сурукка аан маҥнай 1436 сыллаах Андрэа Бьянко диэн Венеция киһитэ оҥорбут картатыгар киирбит уонна "nogai" диэн суруллубут. Ноҕай бэклэрбэк кэнниттэн "ноҕай" ааты кийэт аҕа уустан төрүттээх Мамай (XIV үйэ) туттубута, ол кэннэ Эдигэй бэклэрбэк (XV үйэ)[8].

Алтан Ордуу кэмин кэнниттэн "ноҕай" диэн аатынан Дунай, Дон, Кубань, Кума, Тэрэк, Волга, Урал уонна Эмба өрүстэринэн олорбут көс биистэри ааттыыр этилэр[9].

Ноҕай тылын көрдөххө, бу омук үөскүүрүгэр кыпчак-половец биистэрэ күүскэ дьайбыттара биллэр[10].

Ааттара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

"Ноҕай" аат төрдүн туһунан биир кэлим санаа суох. Сорох чинчийээччилэр сабаҕалыылларынан "ноҕай" аат Кырыым татаардарын тылларыттан үөскээбит буолуон сөп: nоɣаi — "илиҥҥи Арассыыйаҕа олорор татаар киһитэ"[11]. Сорохтор этэллэринэн моҕолуу нохой "ыт" (бу тыл саха тылыгар "нохоо" диэн сылдьар) диэнтэн үөскүөн сөп[12].

А. Ф. Вельтман сабаҕалаабытынан "ноҕай" аат чахчы моҕоллуу нохой диэнтэн үөскээбит, ол эрээри былыргы моҕол тылыгар нохой "ыт" диэн буолбакка, "бөрө" диэн буолуон сөп[13].

Ноҕайдар биистэрэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Дагестааҥҥа уонна Чечняҕа:

  • Караногайлар (Караногайцы)
  • Таркушылар (Таркинцы)
  • Яксайшылар (Яксаевцы)
  • Костекшилер (Костековские)
  • Сулакшылар (Сулакские)

Карачай-Черкес Өрөспүүбүлүкэтигэр уонна Ставрополь кыраайын Кочубэй оройуонугар:

  • Къобаншылар (Кубанские)

Астрахан уобалаһыгар:

  • Эдил-шидер (Волжские) или Аштарханшылар (Астраханские):
    • Карагаштар
    • Юртовтар
    • Ноҕай-Кундрав

Кырыымҥа:

  • Крымшылар

Калмык Өрөспүүбүлүкэтигэр:

  • Утардар


Ставрополь кыраайын Нефтекум уонна Степнов оройуоннарыгар:

  • Ашыкулакшылар (Ачикулакские):
    • Ембойлуковцы
    • Етишкульцы
    • Едисанцы

Ставрополь кыраайын Минераловодскай оройуонугар:

  • Куьми эбэтэр Бештавшылар (Кумские или Пятигорские)[14]

Тыллара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Ноҕай тыла түүр тылларын ахсааныгар киирэр.

Ноҕайдар киэҥ сиринэн тарҕанан олорор буоланнар кинилэр тыллара түөрт улахан диалеккэ арахсар: караногай (Дагестааҥҥа уонна Чечняҕа), ногай эбэтэр кум (Ставрополь кыраайыгар), акногай эбэтэр кубань (Карачай-Черкес сиригэр), карагаш (Астрахан уобалаһыгар).

Ноҕай тыла Кырыым татаардарын тылларын степной диалега буолар. Ол иһин сорох чинчийээччилэр саныылларынан татаар тылын йуртов, алабуҕа уонна кундров диалектара ноҕай тылыгар киирэллэр.

Ноҕай тыла каракалпак уонна каһаах тылларын кытта түүр тыллар кыпчак бөлөҕүн сүрүнэ буолар.

Ноҕай тылым литературнай көрүҥэ караногай диалегар олоҕуран оҥоһуллубута.

Эбии көр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  1. ↑ Plate 79 from Professor G. Droysens Allgemeiner Historischer Handatlas by R. Andree
  2. ↑ Словарь иностранных слов, вошедших в состав русского языка / Сост. Чудинов А. Н. — СПб., 1910.
  3. ↑ Р. Х. Керейтов. Ногайцы. Особенности этнической истории и бытовой культуры / Науч. ред. Ю. Ю. Клычников. Ставрополь: Сервисшкола, 2009.
  4. ↑ Бурджаны: источники, история изучения, гипотезы : автореферат дис. кандидата исторических наук : 07.00.07 / Хамидуллин Салават Ишмухаметович; [Место защиты: Музей антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера) РАН] — Уфа, 2016
  5. ↑ Викторин В. М. Социальная организация и обычное право ногайцев Нижнего Поволжья (XVIII — нач. XX в.): автореф. дис. …канд. ист. наук / АН СССР, Ин-т этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая, Ленингр. часть. — Л., 1985. С.-25
  6. ↑ Агеева Р. А. Какого мы роду-племени?: Народы России: имена и судьбы: Словарь-справочник // Р. А. Агеева, Отд-ние лит. и языка РАН. Центр языков и культур Северной Евразии им. кн. Н. С. Трубецкого. — М.: Academia, 2000. C.-240
  7. ↑ Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. Саранск: Изд-во МГУ им. Н. П. Огарева, 1960. С.-327, 328
  8. ↑ Трепавлов В. В. История Ногайской Орды М: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2002. — 752 с.
  9. ↑ Трепавлов В. В. История Ногайской Орды М: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2002. С.-471.
  10. ↑ Дыбо A. B. Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков. М.: Академия, 2007. С.-810
  11. ↑ [1]Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера
  12. ↑ Веселовский Н. И. Хан из темников Золотой орды. Ногай и его время. — Directmedia, 2013. — С. 1. — 61 с. — ISBN 9785446016396
  13. ↑ Вельтман, А. Ф. Маги и Мидийские каганы XIII столетия / А. Ф. Вельтман. — Москва : Унив. тип., 1860. — 79 с.
  14. ↑ Ногайцы: XXI век. История. Язык. Культура. От истоков к грядущему : материалы Первой Международной научно-практической конференции (г. Черкесск, 14-16 мая 2014 г.). Черкесск, 2014. С. 142—143.

Литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  • Нагаи // Брокгауз уонна Ефрон энциклопедическай тылдьыта: 86 туомнаах (82 т. уо. 4 эб.). — СПб., 1890—1907.
  • Ярлыкапов, Ахмет А. Ислам у степных ногайцев. — М.: Инст. этнологии и антропологии, 2008.
  • Ногайцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8
  • Ногайцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3
  • Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 374
  • Гизер С. Н. Жилые дома причерноморских ногайцев в записках путешественников // Записки історичного факультету Одеського державного університету ім. І.І. Мечникова. — Одеса, 1999. — Вип. 10. — С. 102—107.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Ноҕайдар&oldid=356457»