Эдигэй
Эдигэй (Эдиге[1], Едиге́, Едыге́й, Едыге́, Идиге́й, Идиге́, Идигу́, Идике́, Идику́, Эдиге́й, Эдиге́, Эдыге́й, Эдыге́; 1352—1419) — XIV үйэ бүтүүтүгэр XV үйэ саҕаланыытыгар Алтан Ордуу бэклэрбэгэ (үрдүк таһымнаах тойоно). Ноҕай Ордуутун салайбыт Маҥыт Сурдун баһылыга. Кини сыдьааннара Урусов, Шейдяков (Шидаков) уонна Юсупов кинээстэр аҕа уустара буолаллар.
Төрдө
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Эдигэй аҕата Балтычак бэклэрбэк диэн ааттаах моҕол төрүттээх маҥыт бииһин баһылыга этэ[2]. Эдигэй аҕатын кэннэ маҥыт бииһин баһылыга буолбута[3]. Эдигэй өбүгэтэ Абубэкир диэн киһи этэ, кини икки уоллааҕа: Кэрэмэт-Азиз уонна Дьэлал-ад-Дин. Дьэлал-ад-Дин уола Баба Туклэс түөрт уоллааҕа.
XV үйэтээҕи Ираан источниктара Эдигэни Балтычак уола дииллэр. Балтычак Тимур-Мэлик бэк Урус хаан эрдэҕинэ бэклэрбэк (эмир) буолбута. 1378 сыллаахха Тохтамыш Тимур-Мэлиги өлөрбүтэ уонна Балтычагы бэйэтин сулууспатыгар ыҥырбыта, ол эрээри Балтычак аккаастанан, өлөрүллүбүтэ[4][5].
XIV үһэ бүтүүтүгэр XV үйэ саҕаланыытыгар Эдигэй маҥыт бииһин салайбыта. Маҥыт бииһэ Волга, Урал уонна Эмба ыккардаларыгар олорбута. Ол кэмҥэ Маҥыт Сурда Алтан Ордуу иһигэр автономиялаах этэ[6][7].
Тамерлаҥҥа сулууспата
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Эдигэй аҕата уонна убайа Урус хааҥҥа сулууспалаабыттара, ол эрээри Эдигэй тоҕо эрэ эмиэ сулууспалаабакка Урус хаантан куоппута. Эдигэй эрдэ куоппут Тохтамыһы эккиритэн Тамерлаҥҥа тиийбитэ. Эдигэй эдьиийэ Тамерлан ойоҕо этэ. 1391 сыллаахха Тамерлан Тохтамыһы утары сэриинэн барбытыгар, Эдигэй сэрии биир салаатын салайбыта. Тохтамыш Тамерлаҥҥа хотторбутун кэннэ Эдигэй, Тимур-Кутлуг-оҕлан уонна атын Алтын Ордуу дьоно дойдуларыгар төннүбүттэрэ.
Тохтамыһы утары сэрии
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Эдигэй маҥыт бииһин баһылыга буолан баран Тимур-Кутлуг саҥа хаан буоларыгар көмөлөспүтэ. Тохтамыш Тамерлаҥҥа хотторон баран Литваҕа куоппут, Тимур-Кутлуг буоллаҕына хаан буолбут. Ол кэмҥэ Литва улуу кинээһэ Витовт Тохтамыһы өйөөн татаардары утары сэриигэ бэлэмнэниитин саҕалаабыт. 1399 сыллаахха Витовт Алтан Ордууну утары сэриинэн барбыт. Эдигэй бэйэтин сэрииһиттэрин кытта Витовту көрсүбүт уонна кыргыһыыга кыайыылаах буолан тахсыбыт.
Алтан Ордууну салайыы
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1400 сыллаахха Эдигэй Тимур-Кутлугу өлөрбүтэ уонна бэйэтиттэн тутулуктаах Шадибэги хаан олбоҕор олордубута. Бу курдук Эдигэй Алтан Ордуу былааһын бэйэтин илиитигэр ылбыта.
1405 сыллаахха Тамерлан өлбүтүн кытта Эдигэй Орто Азияҕа сэриинэн барбыта. 1406 сыллаахха Эдигэй Хорезмы сэриилэн ылбыт.
Москваҕа сэрии
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1408 сыллаахха Эдигэй Москваны Ордуу хонтуруолугар төнүннэрээри Москваҕа сэриинэн барбыта. Эдигэй сэрииһиттэрэ үс нэдиэлэ устата Москваны төгүрүйэн олорбуттар, ол эрээри куораты кыай ылбакка, 3000 солк. төлөбүр ылан Ордуу төннүбүттэр.
Москва сэриитигэр татаардар Серпухов, Верея, Дмитров, Городец, Клин, Алын Новгород уонна Коломна куораттары халаабыттара.
Хорезмҥа куотуу
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1410 сыллаахха Пулад хаан өлбүт, саҥа хаан Тэмир-Кутлуг-хаан уола Тимур буолбут. Тимур хааны төһө да Эдигэй анаабытын иһин, сотору буолан баран кини Эдигэйи утары өрө туруу саҕалаабыта.
1411 сыллаахха Тохтамыш уола Дьэлал ад-Дин Алтан Ордууга сэриинэн кэлбит уонна Ордуу улуустарын халаабыт.
Эдигэй Тимур хааны утары кыргыһар күүһэ суох буолан Хорезмҥа куоппут.
1419 сыллаахха Эдигэй Сарайчик куоракка өлбүт.
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ "Эдиге" диэн ноҕай омук эпоһа баар.
- ↑ Khodarkovsky M. Russia's Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500—1800. — Indiana University Press, 2002. — С. 9—11. — 290 с. — ISBN 9780253217707
- ↑ Едигей // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- ↑ Натанзи 1957 Муин ад-Дин Натанзи. Мунтахаб ат-таварих-и Муини (Extraits du Muntakhab al-tavarikh-i Mu’ini (Anonyme d’Iscandar). Publiés par J.Aubin). Техран, 1336/1957. С.-95
- ↑ Тизенгаузен В. Г. — Сборник материалов. относящихся к истории Золотой Орды. Т. 2 (1941). С.-191, 251
- ↑ Абилеев А. К., Абилеев Е. А. Политическая история Ногайской орды в Xv-xvii вв// ОАИГРНО. С.-9
- ↑ Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. — М.: Восточная литература, 2002. С.-65
Кинигэлэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Эдиге : Ногайская эпическая поэма. — М.: Наука, 2016. — 512 с. ISBN 978-5-02-039964-8.
- Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение — Л., 1937.; М.−Л.: Издательство Академии наук CCCP, 1950. — 10 000 экз.
- Конявская Е. Л. Повесть о едигеевом нашествии в тверском летописании //Древняя Русь. Вопросы медиевистики, 2006. — № 4 (26). — С. 90−101.
- Эдигей // Брокгауз уонна Ефрон энциклопедическай тылдьыта: 86 туомнаах (82 т. уо. 4 эб.). — СПб., 1890—1907.