Ноҕай Ордуута
Ноҕай Ордуутар эбэтэр Маҥыт Сурда[1] (ног. Манъыт Юрты) — XIV үйэ бүтүүтүгэр XV үйэ саҕаланыытыгар Алтан Ордуу (Дьүчи улууһа) ыһыллыбытыгар Волга уонна Урал ыккардаларыгар үөскээбит түүр тыллаах биистэр дойдулара[2]. Ноҕай Ордуута ис сэриилэр түмүгэр XVII үйэ бастакы аҥарыгар ыһыллыбыта.
Ноҕай Ордуутун тэриллиитэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Ноҕай Ордуута үөскүүрүгэр Эдигэй диэн ааттаах Алтан Ордуу бэклэрбэгэ улахан оруолу оонньообута. Кини бэйэтэ маҥыт биистэн төрүттээх этэ уонна 1392 сыллаахха маҥыттар баһылыктара буолбута.
XIV үйэ 90-с сылларыгар Эдигэй Алтан Ордууга былааһы былдьаһан уонна Маҥыт Сурдун күүһүрдээри Тохтамыш-хааны утары сэриини саҕалаабыта.
Эдигэй бэклэрбэк Чыҥыс Хаан сыдьаана буолбатах буолан Алтан Ордуу хаана буолар кыаҕа суох этэ, ол да буоллар кини 15 сыл устата (1396–1411) Алтан Ордууну салайан олорбута.
1412 сылтан Маҥыт Сурдун Эдигэй сыдьааннара салайбыттара.
Эдигэй Алтан Ордуу ис сэриилэрин кэмигэр Чокрэ-оҕлан диэн биир Чыҥыс Хаан сыдьаанын өйөөбүтэ. 1414 сыллаахха Эдигэй Алтан Ордуу саҥа хаанын Кэпэк-хааны былаастан туораппыт уонна Ордуу киин куоратын Сарайы сэриилээн ылбыт. Онтон ылата Эдигэй 1419 сыллаахха өлүөр диэри Алтан Ордуу бэклэрбэгэ (эбэтэр улуу эмир да дииллэр) буолбута.
Эдигэй бэклэрбэктиирин кэмигэр Маҥыт Сурда күүһүрэн Алтан Ордуу көнө хонтуруолуттан тахсар.
Бу кэмҥэ маҥыттар араас биистэри баһылааннар уонна бэйэлэригэр холбооннор билиҥҥи ноҕай омуга үөскээн саҕалаабыт.
Ноҕай Ордуута XV үйэ 40-с сылларыгар Алтан Ордуу ыһыллыытыгар кимтэн да тутулуга суох дойду буолбута[3] (1440 с.[4]).
Ноҕай Ордуутун сирэ билиҥҥи Казахстаан хотугулуу арҕааҥы өттүгэр, Волга уонна Урал ыккардаларыгар баар этэ. Илин ноҕайдар Яик өрүһүнэн олорбуттара, соҕуруу кинилэр сирдэрэ Араалга диэри тиийэрэ, арҕаа Астрахан дойдутун сирэ саҕаланара, хотугулуу арҕаа диэки Казан дойдута баара.
Ноҕай Ордуутун киин куората
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Ноҕай Ордуутун киин куората Яик өрүс кытылыгар турбут Сарайчик диэн куорат этэ.
Бу куорат XIII үйэҕэ үөскээбитэ. Алтан Ордуу кэмигэр Сарайчик куоратынан Кытайтан Кавказ диэки атыы-эргиэн суоллара ааһаллара. XIII–XIV үйэлэр Сарайчик муҥутуур сайдыытын кэмэ, ол эрээри XV үйэҕэ Тамерлан Сарайчик куораты сэриилэн ылбыта. Сарайчик Ноҕай Ордуутун киин куората буолбутугар саҥа тыыннанан сайдан саҕаламмыта. 1520 сыллаахха Сарайчик куораты каһаах хаана Касым сэриилэн ылбыта.
Ноҕай Ордуутун историята
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сурукка киирбитинэн ноҕайдар XV үйэ ортотугар Сырдарьяҕа диэри сэриинэн тиийбиттэр. Ол курдук 1446 сыллаахха Уакас-бий диэн маҥыт баһылыга Сырдарья өрүс кытылыгар турбут Узгент куораты халаабыт.
1496 сыллаахха ноҕайдар Казан дойдутун сэриилээбиттэрэ.
XVI үйэ саҕаланыытыгар тохтобула суох ис сэриилэр түмүгэр Ноҕай Ордуута мөлтөөбүтэ.
1520 сыллаахха каһаах хаана Касым Ноҕай Ордуутун киин куоратын Сарайчиги сэриилэн ылбыта.
1534 сыллаахха Ноҕай Ордуутугар Москваттан Данила Губин диэн аатта илдьит кэлбитэ, кини Иван Грознайга анаан Ноҕай Ордуутун туһунан информация хомуйбут.
1550-с сыллар бастакы аҥарыгар үс сыллаах кураан уонна тымныы кыһын түмүгэр сүөһү бүттүүнэ эстибитэ, ноҕайдар истэригэр кыргыһыылар саҕаламмыттара, ноҕай дьонун 80% өлбүтэ, ол иһин ноҕайдар Хотугу Кавказка көһүүлэрэ саҕаламмыта.
Эбии көр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. — М.: Восточная литература, 2002.
- ↑ Андреев А. История крыма — М.: Издательство «Монолит-Евролинц-Традиция», 2002. — (История и страна) — Гл. 7.
- ↑ Заволжье и его обитатели пять веков назад Архыыптаммыт 2019, Муус устар 20 күнүгэр.
- ↑ Андреев А. История крыма — М.: Издательство «Монолит-Евролинц-Традиция», 2002. — (История и страна) — Гл. 7.
Кинигэлэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1960. — 279 с. — 1500 экз.
- Жолдасбаев С., Бабаев Д. История Казахстана средних веков. — Алматы: «Атамура», 2003.
- Восточная Европа Средневековья и раннего Нового времени глазами французских исследователей: Сборник статей / Отв. ред. И. А. Мустакимов, А. Г. Ситдиков; науч. ред. И. В. Зайцев, Д. А. Мустафина; ввод. ст. В. В. Трепавлов. — Казань: Институт истории АН РТ, 2009. — 428 с.
- Керейтов Рамазан, Червонная Светлана. Эпиграфика Ногайской степи // «Татарская археология», 2002−2003. — № 1−2(10−11).
- Хисамиева Г. Заговорили камни времен Ногайской Орды // Газета «Маяк» Азнакаевского района 14.04.06.
- Трепавлов В. В. «Орда самовольная»: Кочевая империя ногаев XV–XVI веков. — М.: Квадрига, 2013. — 224 с. — (Исторические исследования). — 600 экз. — ISBN 978-5-91791-021-5