Мойан-чур

Мойан-чур (олбоххо олорбут кытайдыы аата: 葛勒可汗, пиньинь: geleikehan; кытайдыы тус аата: 磨延啜立, пиньинь: moyanchuoli) – 747–759 сылларга Уйгуур хаҕанатын баһылыга. Мойан-чур тааска суруга хаалбыт буолан, кини салайбыт кэмэ үчүгэйдик үөрэтиллибит.

742–745 сылларга түүрдэри кытта сэриитэ

Мойан-чур тааска суругун саҕаланыыта куһаҕан туруктаах буолан, чинчийээччилэр Мойан-чур Сэлэнгэ Ордос икки ардыларыгар олорбут ханнык эрэ оҕус омугун ахтарын эрэ быһаарбыттар. Ону таһынан ханнык эрэ омук уйгуурдары сүүс сыл устата баһылаан олорбута биллэр. Ол кэннэ биэс уон сыл устата былыргы түүрдэр уйгуурдары салайан олорбуттар (тааска "тӱрк kыбчаk" диэн суруллубут).

Мойан-чур 26 сааһыгар шад буолан (быһа холоон 742 с.) уонна аҕатыттан Бастакы Кутлуг Билгэ Пэйлоттан сэрии ылан түүрдэри утары сэриигэ барбыта. Мойан-чур тоҕус-оҕус биистэрин сомоҕолообута уонна Кэйрэ (хайа аата буолуон сөп) диэки барбыта. Кэйрэ диэки былыргы түүрдэр сэриилэрин булбут уонна эккирэппит.

Салгыы таас сурукка былыргы түүрдэр баһылыктара Озмыш-тыгын ахтыллар. 743 с. (хой сыла) Мойан-чур Озмыш-тыгыны утары сэриилэһэр. Бастакы ый 16-с күнүгэр түүрдэри кытта кыргыһыы буолбута. Озмыш-тыгын ойоҕун кытары билиэн түбэспиттэр. Л.Н. Гумилев саныырынан сурук сыыһа тылбаастаммыт уонна уйгуурдар Озмыш-тыгыны буолбакка Баймэй-хаан Кулун-бэги билиэн ылбыттар. Онтон ылата Түүр хаҕанаттара суох буолбута

745 с. уйгуурдар карлуктары кытта өстөһөллөр уонна үс карлук бииһин ууһ Арҕааҥҥы Түүр хаҕанатыгар көспүттэрэ.

Былааһы былдьаһыы. 747 сыл

747 сыл саҕаланыытыгар Мойан-чур карлуктары урусхаллаабыта. Сотору буолан баран Бастакы Кутлуг Билгэ Пэйло өлбүтэ уонна ол кэннэ Мойан-чуру утары хаҕан буолуон баҕарбыт Тай Билгэ-тутук йабҕу өрө турбут. Дьон өйө-санаата икки аҥы арахсыбыт. Бүкэгүк диэн сиргэ икки өстөөх сэриитэ көрүсүбүттэр. Киэһэ кыргыһыы саҕаламмыта, Билгэ-тутук сэрии күн киириэр диэри ыһыллар, ол эрээри түүн иккистээн мустубуттар. Билгэ-тутук сэриититтэн татаар тоҕус бииһэ уонна аҕыс атын биис (киданнар буолуохтарын сөп) куотар. Кыргыһыы иккис күнүн сарсыардатыгар Мойан-чур өстөөхтөрүн кыайбыт уонна утарылаһааччы уйгуур аҕа баһылыктарын билиэн ылбыт. Мойан-чур боростуой дьони босхолообут, ол эрээри олор сотору кэминэн хаттаан өрө турбуттар.

Төрдүс ый 9-с күнүгэр Мойан-чур Бургу диэн сиргэ өрө турбут уйгуурдары туппут, дьахталларын уонна сүөһүлэрин былдьаабыт. Ол кэннэ хаҕан сэриитин Сэлэнгэттэн хотугулуу арҕаа диэки илдьэр уонна татаардардаах аҕыс бииһи (кидан) утары сэриилэһэр. Уйгуур сэриитэ Йилук-гол диэн сиргэ турбут. Бэһис ый 29-с күнүгэр Мойан-чур өстөөхтөрү кытта кыргыһар уонна кыайар.

Ахсыс ый бастакы күнүгэр Мойан-чур саҥа сэриигэ бэлэмнэнэ сырыттаҕына, өстөөхтөр чугаһаабыттара биллибит. Иккис күнүгэр, Туустаах Алтыр күөл кытыытыгар Мойан-чур өстөөхтөрү кытта кыргыспыт. Өстөөхтөр хотторон куоппуттар. Мойан-чур ахсыс ый 15-с күнүгэр өстөөхтөрү Кэйрэ таһыгар ситэр уонна иккистээн кыайар. Татаардар аҥара Мойан-чурга холбоспут, атын аҥара куоппут. Хаҕан кыстыкка Үтүгэҥҥэ барбыт.

Салайар кэмэ

Бастакы Кутлуг Билгэ Пэйло өлбүтүн кэннэ кини уола Мойан-чур өстөөхтөрүн кыайан баран саҥа хаҕан буолбут. Кини хорсун уонна дьоҕурдаах сэрииһит буолара биллэр. Сыл аайы Кытайга илдьит ыытар эбит.

750 сыл сааһыгар хаҕан Енисей хочотугар олорбут чик бииһин утары сэриилэһэр. Кэм үрэх кытылыгар кыргыһыы буолбут, чиктэр хотторон бас бэриммиттэр.

Ол сыл сайыныгар хаҕан эркиннээх уонна дыбарыастаах киин куораты туттарбыт. Ону таһынан сэриилэрин историятын суруттарбыт. Күһүн хаҕан татаар сиригэр сэриинэн барбыт, татаардар сэриилэһиэхтээҕэр эйэлэспиттэр.

751 сыл саҕаланыытыгар хаҕан Хара Үтүгэҥҥэ барбыт уонна онно киин куораты туттарбыт. "Тыһыынча сыллаах уонна уон тыһыынча сыллаах" тааска суруктары суруттарбыт.

Сотору буолан баран хаҕан чиктэр, кыргыстар уонна биллибэт биис уйгуурдары утары холбоспуттарын билбиттэр. Тохсус күҥҥэ хаҕан сэриинэн барбыт. Чиктэри утары 10 000 сэрииһити ыыппыт. Карлуктар илдьиттэрин тутан, өстөөхтөр кэмигэр кыайан холбоспотторун билбит уонна өстөөх бастакы сэриилэрин үлтүрүппүт. Уон биирис ый 18-с күнүгэр Болчу (Урунгу) өрүс кытылыгар уйгуурдар уонна карлуктар сэриилэрэ көрсүбүттэр. Карлуктар үс биистэрэ хотторбуттара. Ол кэннэ чиктэр хотторбуттара биллибитэ.

752 с. хаҕан сынньаммыт уонна таҥараҕа үҥпүт. Чиктэргэ тутук, ышбаралары уонна дарханнары ыыппыт. Сотору кэминэн өстөөхтөр (кимнээх буолаллара биллибэт) иһэллэрэ биллибит. 15-с күҥҥэ Мойан-чур сэрии хомуйан Тайҕан күөл диэки турбут. Биллибэт өстөөхтөр (басмаллар буолуохтарын сөп) карлуктары өрө турарга кучуйбуттар. Сотору буолан баран хаҕан ордуутугар басмаллар чугаһаабыттар.

Хаҕан суругар өстөөхтөрүн ааттыыр: түргэстэр, үс карлук бииһэ уонна "ӱч ыдук та…" ("үс ытык та...", салгыыта биллибэт). Үтүгэн тыаларыгар кыргыһыы буолбут. Бэһис ый 26-с күнүгэр өстөөхтөр хотторбуттар уонна куоппуттар.

753 сыллаахха сэрии саҥаттан саҕаламмыт, ол эрээри бу сэрии туһунан аҕыйах биллэр. Хаҕан ахсыс ыйга басмаллары уонна карлуктары утары сэриилэспит.

755 сыллаахха хаҕан элбэх кыргыһыы кэннэ басмаллары уонна карлуктары кыайбыт.

Ол кэннэ Мойан-чур 756–757 сылларга Баай-Балык диэн ааттаах саҥа киин куораты туттараары согд уонна табҕач (Кытай) уустарын ыҥырбыта биллэр. Татаардары утары сэрии салҕана турбут.

759 сыллаахха Мойан-чур ыалдьан өлбүт. Саҥа хаҕан кини уола Идигэн буолбут.

Мойан-чур суруга

Мойан-чур тааска суругун 1909 сыллаахха профессор Г.И. Рамстедт булбут. Сурук былыргы түүр бичигинэн суруллубут.

Эбии көр

• Уйгуур хаҕаната
• Бастакы Кутлуг Билгэ Пэйло
• Былыргы түүрдэр

Сигэлэр

• Гумилев Л.Н. «Древние тюрки». 1967.
• Бичурин Н.Я. (Иакинф) «Собрание сведений…»
• Сергей Ефимович Малов. «Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии». Изд-во АН СССР, 1959. С. 31–44.