Метал
Метал диэн материал, химия ууһуктарын бөлөҕө. Метал сүрүн саҥнара - чаҕылыманы уонна сылааһы ыытааһын, килбэйии, кумуктуйуу, охсуллуу. Бу саҥнар метал атомнарын уонна молекулаларын метал ситимиттэн тутулуктаахтар. Металлар көрүҥнэрэ - химия ууһуга (тимир), уһаарык (дьэбиннирбэт болот), молекула холбоһуга (политиазил). Физика быһаарыытынан, метал диэн тамты нуул температураҕа чаҕылыманы ыытар кыахтаах сэк. Үрдүк батталга элбэх ууһуктар уонна холбоһуктар метал буолаллар. Холобур, метал буолбатах йод 40-170 мыҥ төгүл атмосфера батталыгар сыыйа метал буолар. Төттөрүтүн, сорох метал дэнэр материаллар метал буолбатахтарга кубулуйуохтарын сөп. Холобур, натриум 2 мөлүйүөн төгүл атмосфера батталыгар метал буолбатахха кубулуйар. Химия периодтаах таабылыгар баар 118 ууһуктан 95 металлар. 6 ууһук металлоид бөлөҕөр киирэр. Металлоидтар химия тутуллара металлар уонна метал буолбатахтар икки ардыларыгар баар. Металлоид холобурдара - күһэл уонна сүрмэ. Астрофизикаҕа метал диэн сулус иһигэр баар гелийтан ыарахан химия ууһуктара буолаллар. Бу курдук сулус үөскэҕэр баар түөрт бастакы металлар - харыалык, азот, абалык, неон. Химияҕа бу ууһуктар метал буолбатахтар. Сулус үөскүүр кэмин тухары чэпчэки атомнары (үксэ уулук уонна гелий) ыарахан атомнарга уһааран кубулутар. Метал химия ууһуктара Сир хаҕын 25% буолаллар. Дьон металлары олох-дьаһах араас эйгэлэригэр киэҥник туһаналлар - тутуу, көлө, дьиэ тэриллэрэ, сэптэр. Күндү металлартан манньыат оҥороллор.
Кылаастааһын[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Металлар Сир хаҕын тутулугар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
| Метал | Сир хаҕын маассатыттан % |
|---|---|
| Алюминий | 8,8 |
| Тимир | 5,1 |
| Калсиум | 3,6 |
| Натриум | 2,6 |
| Калиум | 2,6 |
| Магний | 2,1 |
| Титаниум | 0,6 |
| Марганец | 0,09 |
| Алтан | 0,01 |
Атын металлар холбоон өлүүлэрэ 2% тахсыбат.
Металлар алтык салааларыгар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Алтык (индустрия) салааларыгар туттуллар металлары маннык бөлөхтөргө араараллар:
- хара металлар — тимир, марганец, хром — хара металлургия оҥорооһунугар туттуллаллар, кинилэр уһаарыктара массыыналааһыҥҥа киэҥник туттуллаллар;
- күндү металлар — көмүс, үрүҥ көмүс, платина — ювелир оҥорооһунугар, электроникаҕа, электротехникаҕа, химия алтыгар туттуллаллар;
- ыарахан металлар — алтан, сыынка, хорҕолдьун, хорҕос — массыыналааһыҥҥа, электротехникаҕа, энергетикаҕа туттуллаллар;
- чэпчэки металлар — алюминий, титаниум, магний — авиацияҕа, космос алтыгар, көлө оҥорооһунугар туттуллаллар;
- солох металлар — калиум, натриум, литиум — холбоһуктарга туус уонна электролит курдук туттуллаллар;
- солох сир металлар — калсиум, бариум, стронсиум — химия алтыгар туттуллаллар.