Чаҕылыма

Дьиэлэр чаҕыл уоттара уонна халлааҥҥа чаҕылҕан, түүҥҥү Денвер

Чаҕылыма (кылгастык Чаҕыл; омуктуу аата Электр был.-гириэк. ἤλεκτρον) диэн материя биир көстүүтэ, чаҕыл иитиктэр хамсааһыннарыттан үөскүүр. Чаҕылыма магнетизмы кытта быһа ситимнээх. Чаҕылыма уонна магнетизм иккиэн электромагнетизм дьайсыытын сорохторо буолаллар. Эбил уонна мэлдьэх чаҕыл иитиктэрэ баар буоллахтарына чаҕыл хонуута үөскүүр. Чаҕыл иитиктэрин хамсааһына чаҕыл сүүрээнэ дэнэр. Бу сүүрээн магнит хонуутун үөскэтэр. Иитик нуула суох чаҕыл хонууга оруннаннаҕына киниэхэ күүс дьайар. Бу күүс кэриҥин Кулон сокуона быһаарар. Иитик чаҕыл хонуунан хамсааһына үлэ дэнэр. Бу үлэ ахсааннааһына чаҕыл уох дэнэр, кини вольтунан кээмэйдэнэр. Чаҕыл сүүрээнэ ханна эрэ тиийэн иҥиннэҕинэ бу сиргэ статик чаҕылыма үөскүүр. Чаҕыл сүүрээнэ барарыгар аһарааччы сэктэр ирдэнэллэр. Алтан курдук металлар чаҕылыманы үчүгэйдик аһараллар. Чаҕылыманы аһардыбат сэктэр диэлектрик дэнэллэр. Чаҕылыма айылҕаҕа биир биллэр көстүүтэ чаҕылҕан буолар. Дьон чаҕылыманы (чаҕыл энергиятын) олох-дьаһах бары эйгэлэригэр киэҥник тутталлар - транспорт, оттуу, сырдатыы, телекоммуникация, электроника. Чаҕыл энергиятын генератор уонна химикаттар ньымаларынан оҥорон таһаараллар.