Майгы уратылара

Бары төрөппүттэр оҕолоро киһи быһыылаах, үчүгэй майгылаах киһи буола улаатыан баҕараллар. Ол иһин оҕо уонна улахан киһи өйүн-санаатын уратыларын төрөппүттэр хайаан да билэллэрэ, сахалыы таҥара үөрэҕин оҕону иитиигэ туһаныахтара этэ.

Өй-санаа уратылара киһи үс кутуттан ураты сүр, майгы уонна сигили диэҥҥэ эмиэ арахсаллар. Сүр уонна майгы диэн киһи бэйэтин, салгын кутун өйүнэн-санаатынан уларытар кыахтаах өйүн-санаатын түмсүүлэрэ, үгэстэрэ, онтон сигили диэн ыл да уларыйа охсубат, эттэн-сиинтэн тутулуга улахан өй-санаа мунньустуута буолар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэн майгы икки өрүккэ арахсар:

1. Үчүгэй майгы.

2. Куһаҕан майгы.

Майгы бу уратыларын арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:

1. Үчүгэй майгы диэн олус киэҥ өйдөбүл. Үөрэҕи-билиини ылынан салгын кут сайдыытыттан тупсан, уларыйан биэрэр кыахтаах. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар эйэҕэс, сайаҕас, кэпсэтинньэҥ, үөрүнньэҥ диэн майгы уратылара бааллар. Майгы уратыларыгар оҕо төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн үөрэнэн, кинилэр курдук буолар кыаҕа олус улахан. Арай төрөппүт “Мин курдук оҥор”, “Үөрүөххэ” диэн этэн бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтэрэ эрэ туһалыыр. Cоҥуорбут, санаарҕыыр, куруук кыыһырбыт курдук сылдьар төрөппүттэр оҕолоро үөрэр диэни билбэккэ эрэ улаатыахтарын сөп.

2. Куһаҕан майгы диэн ыгым, кыыһырымтаҕай, тулуура суох, ыксаллаах, киһиргэс, бэйэмсэх, улахамсык буолуу ааттаналлар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕан майгыламматын туһугар олору билбэтэ, онтон үчүгэйдэри талан оҥоро үөрэнэрэ, аан бастаан үчүгэйдэри үгэс оҥостон иҥэринэригэр туһалыыр.

Дьоҥҥо баҕа санаалара маарынныыр. Бары үчүгэй быһыылары эрэ оҥорор үчүгэй киһи буолуохтарын, онтон оҕолоро өссө үчүгэйи ситиһиэхтэрин баҕараллар. Үчүгэй үгэстэри кыра эрдэҕиттэн ийэ кутугар иҥэриммит оҕо үчүгэй, киһилии майгылаах буола улаатар кыахтанарын төрөппүттэр билэн туһаныахтара этэ.

Киһи тоҕо үчүгэйи оҥороруй? Тугу үчүгэй диэн ааттыырый?

Киһи тугу үчүгэй диэн быһаарара олорор олоҕуттан олус улахан тутулуктаах уонна бэйэтигэр туһалаах, барыстаах барыта үчүгэйинэн ааҕыллар. Билигин биһиэхэ баай уонна дьадаҥы диэн дьон арахсыылара үөскээбиттэрин кэнниттэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы баайтан уонна дьадаҥыттан улахан тутулуктааҕа биллэр. Баай киһи Канарскай арыыларга баран сынньаннаҕына уонна Испанияҕа коттедж ылыннаҕына санаата туолан үчүгэй диэн сананар, онтон дьадаҥы киһи пиэнсийэтин ыллаҕына үөрүүтэ улаатыан сөп. Баай-мал элбэҕиттэн өй-санаа арахсыытын дьайыыта улаханын билинэн оҕолорго хайдах баарынан тириэрдии эрэйиллэр.

Баай дьон оҕону иитэр үөрэхтэрэ, үлэһит, дьадаҥы дьон оҕолорун иитэр үөрэхтэриттэн улахан уратылааҕын таба быһааран туһаныы төрөппүттэртэн ирдэнэр. Үлэһит, дьадаҥы киһи оҕотун баайдардыы иитэн, үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэ атаахтатан кэбистэҕинэ, улаатан иһэн сыыһа-халты туттубатаҕына, аһара элбэх баҕа санааламмыта кыайан туолбакка олоҕор табыллымыан сөп.

Оҕо улаатыар, киһи буолууну ситиһиэр диэри буор, ийэ, салгын куттара сайдан, иҥэн олохсуйаллар, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоҕор таба туһанар кыахтанар. Буор кут сайдыыта үөрүйэхтэри, ийэ кут сайдыыта үгэстэри үөскэтэр, онтон салгын кут үөрэҕи билииттэн сайдар.

Улахан киһи иитиллибит, сайдыбыт ийэ куттаах. Бу киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥороругар ийэ кутугар, ис санаатыгар тэҥнээн көрөр, сыаналыыр кыахтаах. Ол иһин сыыһаны-халтыны, куһаҕан быһыыны оҥорбот кыаҕа улаатар.

Улахан киһи куһаҕан диэн тугун арааран билэриттэн олору оҥорбот, биири эмэ оҥордоҕуна даҕаны өйдөөн-санаан туран соруйан оҥоруон сөп. Киниэхэ кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут үчүгэй үгэстэрэ куһаҕан быһыыны оҥорботугар көмөлөһө, тохтото сылдьаллар. Ол иһин улахан киһи оҥорор быһыыларыгар үчүгэй быһыылара элбэхтэр.

Оҕо өйө-санаата саҥа сайдан иһэринэн үчүгэй уонна куһаҕан диэн туох уратылаахтарын ситэн араарбатыттан, субу оҥорор быһыытын таба сыаналаабатыттан, туох содул үөскээн тахсарын билбэтиттэн ханнык баҕарар быһыыны, ол аата үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны, бэйэтигэр хайалара барыстааҕын элбэхтик оҥорор кыахтаах.

Үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар биллэр уратыларынан үчүгэй быһыыны оҥоруу эрэйдээх, элбэх үлэлээх, онтон куһаҕан быһыыны оҥоруу быдан дөбөҥ, эрэйэ, үлэтэ аҕыйах. Бу уратылар дьайыыларыттан үчүгэйи уонна куһаҕаны, оҕо арааран билэ илигинэ боростуойун, судургутун иһин куһаҕан быһыылары оҥоруу диэки халыйан, куһаҕан үгэстэнэн хаалара элбиэн сөп.

Сахалар киһи таҥараларын үөрэҕэ “Оҕо көҥүлүнэн барарын” бобор, хаайар. Ол хааччахтар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн ааттаналлар. “Айыы диэмэ” диэн этии куһаҕан дьайыылаах, билбэт тылларгын мээнэ саҥарыма диэн өй-санаа хааччаҕа буолар. Бу хааччах киһи саҥарар тылларыттан куһаҕан үгэс эмиэ үөскээн сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөбүттэн оҕону харыстыыр аналлаах.

“Айыыны оҥорума” диэн этии киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥорума диэн үөрэтэр. Айыыны оҥоруу диэн киһи билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыта буолар. Бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсара биллибэтэ ордук кутталлаах. Оҕо бензини уматан көрөн билэ илигинэ, бу убаҕас испиискэ уотун тириэрдэ да иликкэ умайан, дэлби тэбэн тахсарын билбэтиттэн уокка сиэтэр, уоту ыытар кыахтаах. Ол иһин оҕо испиискэни уматыан инниттэн сэрэннэҕинэ, туох хайдах умайарын биллэҕинэ эрэ табылларын төрөппүттэр билэн оҕолорун эрдэттэн сэрэхтээх буолууга “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтиэ этилэр.

Эрдэлээн үөрэтии, оҕо айыыны уоран, кистээн оҥорон “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһарын” суох оҥоруо этэ. Бу этии, оҕо тугу оҥороруттан туох содул үөскээн тахсарын билбэтиттэн бэйэтэ ону-маны булан оҥоро сатыыра куһаҕан буолан тахсарын биллэрэр. Итини тэҥэ, ол куһаҕаммыт аһара баран улахан алдьархайы, сыарҕа тутаах быатын быһыы курдук ыар содулу үөскэтэриттэн “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх харыстыыр аналлаах.

Оҕо улаатан иһэн ханнык; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу майгыланан хаалара иитээччиттэн, төрөппүттэн олус улахан тутулуктаах. Кыра эрдэҕиттэн үчүгэй майгыга үөрэтии барыта кинилэртэн тутулуктанар. Ол иһин “Биир оҕо атаах буолар”, “Элбэх оҕолоох буолуу – дьол” диэн этиилэри сахалар олус былыргы кэмнэргэ үөскэппиттэрин билигин да туһаналлар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үөрэтии ийэ кутун үөскэтэринэн олус сэрэхтээхтик, үчүгэй быһыылары оҥорууга, олору үгэс оҥостунууга аналланан барарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ төрөппүттэргэ тириэрдэр. (1,43).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.