Көрдөһүү
Көрдөһүү диэн баҕа санааны биллэрии ааттанар.
Хас киһи барыта баҕа санаалаах. Элбэх кыахтаах, билиилээх-көрүүлээх дьон баҕа санаалара эмиэ киэҥ, букатын муҥура суох бара турар. Кыра ычалаах киһи баҕа санаата эмиэ ычатын курдук дьиэтин таһыгар ырааппакка эрэ сылдьар. Киһи баҕа санааларын таһыгар таһааран биллэрбэккэ иһигэр тута сырыттаҕына ис санаата диэн ааттаналлар. Хас киһи ис санаата барыта кистэлэҥ, бэйэтэ этэн биэрбэтэҕинэ эбэтэр хайдах эрэ хамнанан эҥин биллэрбэтэҕинэ, атын дьон кыайан билэр кыахтара суох.
Хайдах эмэ хамсанан эҥин эбэтэр сирэйгэ биллэн хаалар ис санаалар киһи быстах санаалара, буор эбэтэр ийэ кутун санаалара буолаллар. Эккэ-сииҥҥэ сыһыаннаах баҕа санаалар киһи тас көрүҥэр аан маҥнай биллэллэр. Чугасаһыан баҕарбыт дьону кинилэр харахтара уонна сирэйдэрэ хаһан баҕарар биллэрэ сылдьаллар.
Быстах баҕа санааларга холоотоххо салгын кут баҕата ыл да биллибэт. Бу баҕа санаалар киһи мэйиитин сарыытыгар үөскүүллэр, этигэр-сиинигэр быһаччы сыһыаннара кыра. Салгын кут баҕа санаатын биллэрэр бэлиэлэринэн киһи саҥарара, суруйара уонна оҥороро буолар.
Ис баҕа санааны киһи таһыгар таһааран биллэрэрин биир бэлиэтэ - көрдөһүү буолар. Киһи туох эмэ көрдөһөрдөөх буолуута, ис баҕа санаатын таһыгар таһааран биллэрэрин бэлиэтиир. Олус күүскэ, иэйэн-туойан көрдөһүү - баҕа санаа күүстээҕин бэлиэтиир көстүү буолара саарбаҕа суох.
Тугу эмэ көрдөөһүн аһара барбатын наадатыгар «Көрдөөбүтү ылыы» диэн баҕа санаа син туолбутун бэлиэтиир этии баар. Бу этии сахалыы быһаарыытынан кэһэйбити биллэрэр. Ханнык эмэ дьыалаҕа аһара барыы кэнниттэн кэлэр иэстэбил аата. Төһө эмэ сэрэтэн, тохтоо, аһара барыма диэн этиллибитин кэннэ аһара баран мэниктиир оҕону кыратык чыпчархайдаан биэрии бу этии табатын бэлиэтиир. Бэйэтэ билэ-билэ куһаҕаны оҥорор киһи хаһан баҕарар ылыахтаах иэһэ буолар, ол иһин көрдөөбүтү ылыы диэн ааттанар.
«Көрдөс киһи» диэн атын дьоҥҥо туох баарыгар олус ымсыырарын, баҕара саныырын биллэрэ сылдьар киһи аата. Кини ымсыырарын биллэрэн элбэхтик көрдүүрүн сөбүлүүр, элбэхтик көрдөөтөххө эмиэ туох эмэ туһа тахсарын билэр киһини итинник этэллэр.
Грузиннарга олохсуйбут үгэс баара биллэр. Ким эмэ туоҕу эмэ ымсыыран хайҕаатаҕына эбэтэр көрдөөтөҕүнэ, ол ону киниэхэ бэлэхтээн биэрэн кэбиһиэххэ наада диэн бу үгэс этэр эбит. Киһи аһара баҕаран көрдөөбүтэ бу малга иҥэн хаалан мал майгынын алдьатар диэн этэллэр.
«Ким көрдүүр, ол булар» диэн этии баара, лаппа кыһанан көрдөөтөххө киһи туох баҕарбытын барытын булуон сөбүн бигэргэтэр. Бу этии олус күүстээх баҕа санаа хаһан баҕарар туолуон сөбүн бигэргэтэр.
Бу этиигэ сөп түбэһэринэн «Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр» диэн баара буолар. Бэйэҥ кыһанан көрдөөтөххүнэ, туох наадатын биллэрдэххинэ эрэ ким эмэ көмөлөһүө диэни өйдөтөр. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар ити курдук өйдөбүллэр бааллара хантан баҕарар, кимтэн эмэ көрдөөбүт эрэ киһи баҕа санаата туолуон сөп диэн өйдөбүлү үөскэтэн кэбиспит.
Дьон өйүгэр-санаатыгар көрдөһүү өйдөбүлэ ити курдук уларыйыыта эстибит-быстыбыт, кыаҕа суох дьон хантан баҕарар көрдөһөр санааларын үөскэппит. Дьон бэйэлэрин үтүө, үчүгэй баҕа санааларыттан, таҥараларыттан көрдөһө үөрэммиттэр. Таҥараттан көрдөһүү диэн баҕа санаа туоларыгар бэйэ кыаҕа букатын тиийбэтин билинии буолар. Дьадаҥы, бэйэлэрэ кыаммат, түгэммэт дьон, олохторугар баҕа санааларын кыайан толорбокколор, таҥараҕа итэҕэллэрэ, көрдөһөллөрө элбиир.
Дьон кыахтара суох өттүлэрэ атын кыахтаах дьонтон эмиэ көрдөһөллөр. Күүстээх куттаах-сүрдээх бэйэ аймах киһититтэн көрө-истэ, араҥаччылыы сылдьарыгар көрдөһүү ордук тиийимтиэтин былыргы сахалар билэллэр этэ. Ойуун чугас, аймах-билэ дьонун ханна да сырыттахтарына көрөрүн-истэрин, харыстыырын билэр дьон кэпсииллэр. Санаалара түһэн, кыахтара кыччаабыт дьон санааларын көтөҕөн, эрэллэрин элбэтэн биэрэр кыах күүстээх куттаах-сүрдээх дьоҥҥо чахчы баар суол. «Санаата көтөҕүллүбүт» диэн этии киһи санаата күүһүрэн, көтөҕүлүннэҕинэ барыны-бары кыайар күүстэнэрин бэлиэтиир. (1,24).
Туһаныллыбыт литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.