Көрдөөһүн

САХАЛАР ДЬҮҺҮННҮҮР ААТТАРА

Оҕолоор, сахалар түҥ былыргы ааттарын билигин хаттаан тилиннэриэххэ сөп дуо? Мин санаабар, оннук кыах баар. Биллэн турар, бастаан өй-санаа уларыйыахтаах, сайдыахтаах. “Мин сахабын!”, “Оҕолорбун сахалыы ааттыыбын”, “Ытым кытта сахалыы ааттаах”, “Нууччалыы ааппар эбии сахалыы ааты ылынным” диэн өйдөбүллэр олохсуйдахтарына, баҕар, сатаныан да сөп. Оттон ол былыргы сахалыы ааттары хантан ылабытый, булабытый? Бастатан туран, үһүйээннэрдээх, номохтордоох кинигэлэртэн. Биир оннук баай төрүтүнэн Сэһэн Боло “Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Урукку Дьокуускай уокурук сахаларын былыргыттан кэпсээннэринэн” диэн кинигэтэ буолар. Дьэ, туох-ханнык ааттар бааллар эбиттэрий?

Сыныйан көрдөххө, билиҥҥи курдук араспаанньа (фамилия) уонна аҕатын аата (отчество) диэннэр сахаларга суох эбиттэр. Үксүлэрэ биир эбэтэр хас да тылтан турар ааттар. Хас да тыллаах аат киһи майгытын-сигилитин, тас көрүҥүн, кыаҕын, итэҕэһин-быһаҕаһын быһаарар, чопчулуур. Ол аата дьүһүннүүр ааттар диэн буолаллар. Холобур, Ала киһи диэн ааттаах киһи олоро сылдьыбыт эбит. Кини этэ-сиинэ олох эриэн, ала дьүһүннээҕэ, үөһээ-аллараа өттө хап-хара, оттото муус маҥан.

Быыралаабыт диэн киһи аата биир үһүйээҥҥэ киирбит. Кимэ-туга биллибэт, көннөрү аата эрэ баар. Бу аат биир суолтата “киэҥник атыллаан, түргэнник сүүрэр, ыстаҥалыыр” диэн буолуон сөп. Атын суолтата – “олохтоох сириттэн тэйбит, ырааппыт, тэскилээбит, күрээбит”. Бу икки суолтаттан хайата сөбө буолуой? Ону чопчу ким да этэр кыаҕа суох. Арай өссө атын үһүйээннэргэ алҕаска киирэн, суолтатын быһаарбыт буоллахтарына эрэ билиэххэ сөп.

Бэдьэйэр Эмээхсин диэн ааттаах эмээхсин олоро сылдьыбыт. Кини Дьөгөй Эмээхсин отой чугас дьүөгэтэ эбит. Дьөгөй Эмээхсин кэлин Төлөй нэһилиэгин (Чурапчыга) төрдө буолбут Багдаан ойуун ийэтэ буолар. Багдаантан ураты Мэкчиргэ, Дьоруо, Ньэкээ, Кыдаала диэн ааттаах номоххо киирбит уолаттардааҕа.

Сиэллээх Уол диэн Дьохсоҕон оҕонньор уола баара. Кини төбөтүттэн кутуругун төрдүгэр диэри сылгы курдук сиэллээҕин иһин итинник ааттаабыттар. Атын үһүйээнинэн, Сиэллээх Уол аатырбыт-суолурбут Кээрэкээн ойуун уола үһү.

Улахан кылаас оҕолоро, баҕар, Далан “Тыгын Дархан” романын аахпыт буоллаххытына, Тыгын Дархан Таас Уллуҥах (Муос Уол) диэн уоллааҕын билэр буолуохтааххыт. Сэһэн Боло биир үһүйээнигэр Тыгын Мунньан Бүлүүттэн киһи оҕотун былдьаан оҕо оҥостор. Ол уол уллуҥаҕын хараҕа сымара сыа таас эбитэ үһү. Ол иһин Таас Уллуҥах эбэтэр Муос Уол диэн ааттаммыт. Тыгын Дархан “бу уол миигиттэн ордоору гынна” диэн быстах санааттан суох оҥорбута үһү диэн кэпсэнэр.

Кэбээйигэ Уһун Кутурук Бадьаайы Бөҕө диэн сүөһү кутуругун курдук кутуруктаах киһи үөскүү, олоро сылдьыбыта биллэр. Бөҕө диэн тыл кини күүһүн-уоҕун эрэ буолбакка, көннөрү киһи буолбатаҕын көрдөрөр. Холобур, былыргы ааттар наар баай, боотур, эмээхсин, оҕонньор, ойуун диэн тыллар эбииликтээхтэр. Ити эбииликтэр кинилэр уопсастыбаҕа улахан оруоллаахтарын, ураты идэлээхтэрин көрдөрөллөр.

Дьүһүннүүр ааттарга сирэйгэ сыһыаннаах аат элбэх. Холобур, Хара сирэй Дьоҕууда (Дьоҕудай, Дьогуудай) диэн биир үһүйээҥҥэ Дьөппөн ууһун киһитэ, атыҥҥа Мунньан Дархан уола, Тыгын быраата диэн ахтыллар кини олоро сылдьыбыт. Сахаларга хара өҥ көннөрү тирии өҥүн эрэ бэлиэтиир буолбатах. Хара өҥ баайы-дуолу, ханнык эрэ социальнай таһымы эмиэ туоһулуур буолуон сөп. Холобур, алтыс кылааска Майаҕатта Бэрт Хара туһунан ааҕаҕыт. Кини ити биир эрэ ааттаах буолбатах эбит ээ. Байыттыман, Бөрө Бөтөһө, Бөрө Бөтөкө, Майаҕатта диэн буола сылдьыбыт. Оттон норуокка Майаҕатта Бэрт Хара диэнинэн ордук биллэр. Ситэн-хотон, күүһүрэн-уоҕуран Бэрт Хара диэн эбии дириҥ суолталаах ааттаннаҕа. Ол аата

Хара сирэйдээх эр дьон эрэ буоллахтарына, үрүҥ эбэтэр маҥан өҥ дьахтар аймахха сыстар эбит. Холобур, Үс түүлээх бүтэй бүрүө ытыстаах Маҕан Түһэхтэй диэн ааттаах Омоҕой баай балта баар буола сылдьыбыт. Сороҕор, Маҥан Түҥэһэй диэн ааттыыллар. Чакы Чуураан диэн Нам Бөтүҥүн баай киһитин Маҕан Күскэ диэн ааттаах кыыһа эмиэ үһүйээҥҥэ киирбит. Маҕан/маҥан өҥ ынах сүөһүнү, баайы-талым олоҕу кытта ыкса ситимнээх буолан тахсар. Дэлэҕэ даҕаны сахалар үүтү-сүөгэйи үрүҥ ас диэхтэрэ дуо? Оттон үрүҥ, хара сүүрүкпүт? Үрүҥэ – сылгы, харата – ынах сүөһү. Сахалар ааттара кинилэр төрүт дьарыктарын кытта быстыбат ситимнээх буолан тахсаллар.

Итинтэн да көстөрүнэн, былыр ураты да дьон үөскүү сылдьыбыттар эбит. Үһүйээннэргэ норуот киэҥник билэр дьонун эрэ аата киирэрин санаатахха, өссө төһөлөөх аат сурукка киирбэтэҕэ, өйгө-санааҕа хаалбатаҕа буолуой?

Егор Николаев.

Өссө маны көр

Көрдөө

"Хатан" оҕо аймах сурунаалыттан, алтынньы, 2017 с.