Күн таҥара ымыыта

Күн таҥара ымыыта диэн Күн таҥара бэлиэтин киһи бэйэтин кытта илдьэ сылдьара ааттанар.

Сибиир истиэптэрин олохтоохторо түүр омуктар олус былыргы төрүттээхтэр. История чахчылара бигэргэтэллэринэн кинилэр 2,5 тыһыынча сыл анараа өттүгэр тимири уһаарыыны уонна тимиртэн уһаныыны саҕалаабыттар. Бу дьон-аймах олоҕор олус улахан суолталаах арыйыыларын түүр омуктар аан бастаан бэйэлэрин олохторугар, үлэлэригэр-хамнастарыгар туһаммыттар, ону тэҥэ саҥа сэрии сэбин оҥостууну баһылааннар, киэҥ сирдэри сэриилээн ыланнар ааттарын-суолларын киэҥник тарҕаппыттар.

Тимири уһаарыыны баһылаабыт түүр омуктар сүрүн итэҕэллэринэн кыымынан ыһыахтанар, сандаарар кыһа уота буолара. Кинилэр үлэлэрэ-хамнастара уонна кыайыылара-хотуулара быһаччы кыһа уотуттан тутулуктааҕа. Ити иһин кыһа уотун атылыыта, аламай маҥан Күн тимир ууһа идэлээх түүр омуктара сүгүрүйэр таҥараларыгар кубулуйбут. Итини тэҥэ кинилэр оччотооҕу кэмнэртэн ыла, Күнү Сир үрдүгэр үөскүүр тыынар-тыыннаахтар уонна тыыннаах күөх Айылҕа суос-соҕотох туллубат тутааҕынан ааҕаллар. Саха дьоно Сир үрдүгэр тэнийбит туох баар олох барыта, кыратыттан улаханыгар тиийэ, соҕотох Күнтэн эрэ тутулуктаахтарын толору өйдүүллэр, "Киһи - Айылҕа оҕото" буоларын билинэллэр. Kүһэҥэ быстыыта, Kүн туллуута өлүүгэ-сүтүүгэ тэҥнэнэр.

Күн туһунан өйдөбүллэрин түүр омуктар ымыы бэлиэ оҥостон бары бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьар эбиттэр. Бу ымыылара түөрт тэҥ, кэтирээн тахсан иһэр салаалардаах, ортотугар төгүрүктээх кириэс буолара. Түүр омуктар маннык кириэстээхтэрин былыргы историяны үөрэтээччилэр уруккуттан элбэхтик суруйаллар, ол курдук Г.В.Ксенофонтов «Шаманизм. Избранные труды». диэн үлэтигэр маннык кириэс туһунан бу курдук суруйар: «Равноконечный крест, по данным самобытного орнаментального искусства якутов и их бытовых суеверий, является символом солнечного света и летнего творческого тепла, а также графическим изображением древнего степного бога солнца Сах». (1,120).

Кириэс харыстаныы уонна быыһаныы бэлиэтэ. Былыргы сахаларга «Кириэстэтэр» диэн өйдөбүл баар эбит. Бу өйдөбүл үөскээһинигэр араас ыарыылартан көмүскэнээри дьон сүүстэригэр кириэс оҥостуналлара олук буолбут. (1,109).

Былыргы түүрдэр былаахтара кириэс ойуулаахтар. Кэрэй улууһун эмэгэтэ тэҥ салаалардаах кириэс эбит. Аатырбыт Аттила былааҕа улахан кириэстээх. Түүрдэр өбүгэлэрэ бэйэлэрин «Кириэстээхтэр» диэн ааттаналлар этэ диэн Мурад Аджи суруйар. (2,138,217).

Биһиги эрабыт иннинэ 5-3 үйэлэргэ Алтай хайаларыттан көстүбүт малларга тэҥ салаалардаах «Бараан муоһун» курдук кириэстэр элбэхтик ойууламмыт эбиттэр. Итинник кириэстэри түүр омуктара элбэхтик ойуу-бичик оҥостон туһаналлара биллэр. (3,17).

Түүр омуктар кириэстэригэр маарынныыр көрүҥнээх үгүс тус-туспа матырыйааллартан оҥоруллубут кириэстэри элбэх омуктар араас сыалларга барыларыгар туттубуттара уонна билигин да тутта сылдьаллар. Кинилэр бу кириэс дьиҥнээх суолтатын дириҥник билбэттэриттэн, ситэ өйдөөбөттөрүттэн кыра-быстах сыалларга туһаммыттара да элбэх.

Индия - элбэх норуоттар үөскээн тахсыбыт дойдуларынан биллэр. Онно кириэһи ваджра диэн ааттыыллар. Ваджра (санскр. वज्र) диэн биир киинтэн тарҕанан тахсар сардаҥалар эбиттэр. Былыргы тенгрианецтар сардаҥа кириэс ортотугар төгүрүк күнү оҥороллоро индиецтэр ваджра кириэстэригэр маарынныыр буолан тахсар. (2,272).

Ити быһаарыылары хомуйдахха бу кириэс дьиҥнээх, бастакы суолтатынан, Күнү таҥара оҥостор уонна сүгүрүйэр түүр омуктар аналлаах ымыы бэлиэлэрэ буолар. Бу кириэс ортотугар баар томтоҕор төгүрүгэ Күнү бэйэтин, онтон кэҥээн тахсан иһэр кылгас түөрт салаалара, Күн сардаҥаларын олус чуолкайдык көрдөрөллөрө быһаарыллар.

Билигин Россия түүр омуктарыттан сахалар эрэ Күнү таҥара оҥостон сүгүрүйэллэр. Сахалар кириэс ымыы бэлиэни хаттаан ылыналлар, былыргы аар-саарга аатырбыт улуу өбүгэлэрин курдук араас суол олох ыарахаттарыттан көмүскүүр уонна араҥаччылыыр бэлиэ оҥостоллор.

Маннык аналлаах ымыы бэлиэ аҕыйах ахсааннаах кыра омук дьонун улахан омуктар быыстарыгар симэлийэн сүтэн хаалыыттан улаханнык көмүскүүр. Туспа омук буолары билинэн саҥалыы сайдыы суолугар киирэргэ былыргы улуу төрүттэр сүгүрүйбүт аламай маҥан Күн таҥаралара хайаан даҕаны көмөлөһөр. (4,3).

Туһаныллыбыт литература

1. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928 -1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма «Север-Юг», 1992.- 318 с.

2. Аджи Мурад. Европа, тюрки, Великая степь.- Москва: Мысль, 1998.- 334 с.

3. А.И.Гоголев. Якуты. ( Проблемы этногенеза и формирования культуры ). Якутск: Изд-во ЯГУ, 1993,- 200 с.

4. "Саха сирэ", "Эдэр саас" хаһыат. 24.04.2013.