Аттила

Аттила (395 сыл саҕаттан — 453 сыллаахха диэри олорбута) Гунн тыгына, 434 сылтан ыла гуннар улуу хааннара, Хотугу ыраахтааҕы. Кини олоҕун Европа ученайдара дьаныhан туран чинчийбиттэрин түмүгүн Франция академига Марсель Брион (фр. Marcel Brion, 1895–1984) маннык суруйар: «Аан дойду историятыгар биллэр саамай улахан салайааччыларыттан биирдэстэринэн буолар Аттила баҕа санаатынан Европаны биир сомоҕо оҥорбутун бүгүн ханнык даҕаны омук государственнай деятеллара мэлдьэhэр кыахтара суox»^[1].

Аттила олоҕун сүрүн түгэннэрэ

408-411 сыллардаахха Римҥа уонна Реавеннаҕа үөрэммитэ.

413 сыллааха Энганы (Эн-куону) кэргэн ылбыта.

415 сыллаахха бастакы уола Эллак (Эллээх) төрөөбүтэ.

421 сыллаахтан хан диэн сололоммута уонна абаҕатыгар гуннар улуу хааннара Роас (Оруос) бастакы көмөлөhөөччүиэ буолбута. Бу сылтан ыла бастакы кэргэнэ Керка (Кэрэ-куо) буолбута.

432 сыл саҕана Сибииргэ уонна Кытайга тиийэ өбүгэлэрин олорбут-сылдьыбыт дойдуларын көрө кэлэ сылдьыбыта.

434 сыллаахха Оруос уола Бледаны кытта гуннар улуу ханнара буолбута уонна Илиҥҥи Рим империятын кытта гуннарга үчүгэй эйэ договорын баттаабыта.

438 сыллаахтан Бледа өлбүтүн кэннэ Европа уонна Орто Азия гуннарын (Дунайтан Араалга диэри) соҕотоҕун салайбыта, Хотугу Европа дьиҥнээх императора буолбута.

441-447 сыллардаахха Илиҥҥи Рим империятын хампарыппыта.

450 сыллаахха кинини таптаабыт уонна биhилэҕин ыыппыт Арҕааҥҥы Рим империятын августата принцесса Гонорияны кытта холбоhорго сөбүлэспитэ.

451 сыллаахха Галлияҕа (билиҥҥи Францияҕа) Орлеан куоракка диэри кимэн киирбитэ, Каталаун хонууларыгар кыргыспыта.

452 сыллаахха Италияҕа кимэн киирэн римляннары кыайбыта, ол гынан баран Рим папатын Леону кытта кэпсэтии кэнниттэн дойдутугар төннүбүтэ. Бу түгэн история биир улуу кистэлэҥинэн ааҕыллар.

453 сыллаах кулун тутар ыйыгар Илдиго (Илди-куо) принцессаны кэргэн ылбыта уонна уруу түүнүгэр муннуттан кэлбит хааныгар чачайан өлбүтэ (үһүйээн).

Аттила туhунан айымньылар

Аттила туhунан Европа омуктарыгар элбэх кэпсээннэр, номохтор (Нибелуннар тустарынан ырыалар уо.д.а.), романнар, пьесалар (олор быыстарыгар улуу Корней пьесата) уонна опералар бааллар. Сахалартан профессор Григорий В. Томскай (Түргэн), Франция суруйааччыларын союhун (SGDL, фр. Société des gens de lettres) чилиэнэ, «Аттила доҕотторo» диэн романы 2001 сыллаахха французтуу тылынан суруйбута, кылгатыллан нууччалыы тылбааhа 2001 сыллаахха тахсыбыта, оттон 2005 сыллаахха толору вариана Стамбулга туроктыы тылынан тахсыбыта, ол кэнниттэн, 2007 сыллаахха, Улан-Баторга монголлуу эмиэ бэчээттэммитэ. Ол романын бэйэтэ сахалыы тупсаран тылбаастаата. Ону таhынан Түргэн «Орест — друг Аттиллы» диэн сценарийы уонна «Аттила и Аэций» диэн пьесаны суруйбута.