Кэһэйэн үөрэнии

Кэһэйэн үөрэнии диэн киһи бэйэтэ сыыһа-халты туттунарыттан өй-киирэн үөрэҕи ылыныыта ааттанар.

Кэһэйэн үөрэнии диэн эт-сиин быһаччы ылынар үөрэҕэ ааттанар. Сыыһа-халты туттунан эккэ-сииҥҥэ ыарыыны үөскэтии кэнниттэн киһи сэрэнэр буолуута улаатыыта, бу үөрэх сүрүн төрүтэ буолар. Оҕо олох кыра эрдэҕиттэн охтон ыарыыланнаҕына сэрэнэрэ биллэрдик эбиллэр. Охтон төбөтүн «лос» гына өлөрдөҕүнэ, аны охторугар олоро түһэргэ түргэнник үөрэнэр.

Аан маҥнай куһаҕан диэн тугун билбит оҕо үчүгэй диэни дьэ арааран билэн ордук сыаналыыр киһи буола улаатар. Бу быһаарыы сүрүн дакаастабылынан сэрии ыарахан кэмин оҕолоро бары кэриэтэ кырдьар саастарыгар диэри киһи быһыылаахтык үлэлииллэр, олохторун олороллор. Буруйу-сэмэни оҥороллоро отой сэдэх, биир эмэ. Бу ыарахан, ас-үөл аҕыйах кэмигэр аччыктыыры, ыарахан үлэни билэн улааппыт дьон билигин даҕаны килиэп хаҕын да таах бырахпаттар, барытын туһаҕа таһааран иһэллэр, сааһыран да баран кыайар үлэлэрин үлэлии-хамсыы сылдьаллар.

Саха тыла олус былыргы төрүттээҕиттэн хас биирдии дорҕоонноро тус-туспа уратылаахтар, атын-атын өйдөбүллэри биэрэллэр. Кэһэйии уонна кэһэтии диэн биирдии дорҕооннорунан уратылаһар тыллар маннык ырытыллаллар:

- Кэһэйии диэн киһи бэйэтэ сыыһа-халты туттунан этин-сиинин ыарытыннаран үөрэниитэ ааттанар.

- Кэһэтии диэн атын дьон эти-сиини ыарытыннарыыларыттан үөрэҕи ылыныы аата.

«Й» уонна «т» диэн дорҕооннор араастаһыыларыттан, уларыйыыларыттан тыл дьайыытын хайысхата уларыйар. «Й» дорҕоон дьайыыта киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаһар буоллаҕына «т» дорҕоон атыттар киһиэхэ дьайыыларын биллэрэр.

«Кэһэй» диэн бэйэ тугу эмэни сыыһа туттунан этин-сиинин ыарытыннардар диэн баҕа санааны бэйэҕэ тириэрдии аата.

«Кэһэт» диэн атын туох эрэ эбэтэр туспа киһи тугунан эмэ дьайан эти-сиини ыарытыннарыыта ааттанар.

Саха тылыгар маннык биирдии дорҕооннорунан уратылаһар тыллар элбэхтэр. Бу тыллары олоххо таба туһаныы омук дьоно өйдөрө-санаалара туруктаах буола сайдыытыгар тириэрдэр.

Бэйэтэ хаһан даҕаны аччыктаан көрбөтөх оҕоҕо, сэрии аас-туор, ас-таҥас тиийбэт, суох кэмнэрин туһунан кэпсээннэр өйүгэр-санаатыгар ситэ тиийбэттэр, көннөрү истэн эрэ кэбиһэн баран сотору умнуллар чахчыларга киирэллэр. Оҕо бэйэтэ аччыктаан, тиийиммэт-түгэммэт буолуута өйүн-санаатын тэҥэ, этин-сиинин таарыйарыттан, буор кутугар уурулларынан олус дириҥник, хаһан да умнуллубат гына иҥэр.

Киһи уһун олоҕун тухары араас уларыйыылар үөскээһиннэригэр куруук үөрэнэ сырыттаҕына табылларын быһааран сахалар «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн этэллэр. Үөрэнии эмиэ элбэх тус-туспа дьайыылаах араастардааҕыттан быһаччы эккэ-сииҥҥэ дьайарынан киһиэхэ ордук тиийимтиэтин иһин кэһэйэн үөрэниини билии туһата улахан.

Саха тыла дорҕооннорунан уратытын сатаан туһанар буолуу үөрэниигэ эмиэ биллэр. Ким эмэ, атын киһи үөрэтээри дьайан ыарыыны биллэрдэҕинэ кэһэтэн үөрэтии, онтон киһи бэйэтэ тугу эмэ сыыһа-халты оҥорон, ол онтон ыарыыланан үөрэннэҕинэ кэһэйэн үөрэнии диэн буолар. Бу тылларга «т», «й» уонна «н» дорҕооннор атастаһан, уларыйан биэриилэрэ үөрэх дьайыыта туспа уратыланарын, атын-атын өттүлэриттэн дьайарын арааран быһаарар.

Кэһэтэн дуу, кэһэйэн дуу үөрэнии диэн эт-сиин быһаччы ылынар үөрэҕэ буолар. Эккэ-сииҥҥэ ыарыыны үөскэтии кэнниттэн сэрэнэр, сэрэхтээх буолуу ордук күүһүрүүтэ бу үөрэнии сүрүн төрүтүнэн ааҕыллар. Киһи субу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын эрдэттэн ситэ-хото быһаарбакка эрэ оҥордоҕуна уонна бэйэтэ сыыһа-халты туттуннаҕына кэһэйэн үөрэниигэ тиийэн хаалыан сөбүттэн, тугу барытын оҥоруон инниттэн сэрэхтээх буоллаҕына эрэ быыһанар кыахтаах. Киһини сэрэхтээх буолууга үөрэтэр аналлаах Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ үөскээбит.

Киһи барыта үчүгэйи эрэ оҥоруон баҕарарыттан уонна оҥороруттан үчүгэй быһыылар олус, ахсаана суох элбэхтэр, онтон куһаҕан быһыылар быдан аҕыйахтар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо кыра эрдэҕиттэн аан маҥнай арааран билэ үөрэнэрэ олоҕор ордук туһалаах, тиийимтиэ буоларын быһаарар.

Аан маҥнай куһаҕан диэн тугун билбит оҕо үчүгэй диэни дьэ арааран билэн ордук сыаналыыр киһи буола улаатарын сахалар былыргыттан билэн туһаналлар.

«Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ үөрэнэр» диэн этии киһи оҥорор быһыыларыттан бэйэтэ үөрэниитин быһаарар. Оҕо туох саҥаны билбитин барытын боруобалаан, оҥорон-тутан көрдөҕүнэ эрэ дьиҥнээхтик итэҕэйэрин, ылынарын быһаарарын тэҥэ, бу боруоба кыра да буоллар кэһэйиини үөскэттэҕинэ ордук дириҥник иҥэрин биллэрэр.

«Муоһа-туйаҕа туллубут» диэн этии киһи кэһэйэн баран дьэ өйдөммүтүн, көрсүө, сэмэй майгыламмытын быһаарар этии баар. Бу этии оҕо кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буола иитиллэрэ лаппа ордугун, улааттаҕына туһата улаатарын, сыыһа-халты туттан кэһэйииттэн, эрэйтэн, кэлиэкэ буолууттан быыһаныан сөбүн чопчу быһаарарын төрөппүттэр ылынан, оҕолорун иитиигэ туһаналлар.

«Үөрэҕи ылымтыа киһи дьон сыыһаларыттан үөрэнэр, онтон эрэйдэнэн үөрэнэр киһи бэйэтин сыыһатыттан үөрэнэр» диэн этии кэһэйэн үөрэнии сүрүн төрүтүнэн буолар. Бу этиини ордук чопчулаатахха, чуолкайдаатахха үөрэҕи ылымтыа дьон аҕыйахтар, онтон бэйэ оҥорбут сыыһаларыттан үөрэх ылынан үөрэнээччилэр баһыйар элбэхтэр.

Оройу туохха эмэ эмискэ таарыйан ыарыйдаҕына, ол ыарыы төһө улаханыттан хаһан умнуллара быһаарыллар. Соччо улахана да суох ыарыы соһуччу буоллаҕына, букатын, киһи үйэтин тухары умнуллубат гына өйдөнөр кыахтанар. Ыарыы умнуллубата төһө уһуннук дьайарыттан уонна күүһүттэн быһаччы тутулуктааҕа кэһэйэн үөрэнии дьайыыта күүстээҕин, тиийимтиэтин быһаарар.

Салгын кутунан, өйтөн-санааттан киирэр үөрэх олус уһун кэми ылар. Бу үөрэнииттэн киһиэхэ уһун кэмҥэ үгэс үөскээтэҕинэ эрэ киһи бу үөрэҕин олоҕор, бэйэтэ оҥорор быһыытыгар туһанар кыахтанар. Төһө да куһаҕаннык иһиллибитин иһин киһи кэһэйдэҕинэ, ол аата үөрэх этин-сиинин таарыйдаҕына ордук түргэнник, тиийимтиэтик үөрэнэрэ чахчы. Үөрэҕи ылыныы бу уратыларын быһааран сахаларга кэһэйэн эбэтэр кэһэтэн үөрэтиини биллэрэр Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ үөскээбит.

Суоппар суол быраабылаларын биллэҕинэ, олору туттардаҕына массыынаны ыытар быраабы ылар. Дьыалатыгар кэллэҕинэ суоппар суол быраабылаларын хаһан баҕарар кэһэр кыаҕа хаалан хаалбат, кэһээччилэр син-биир бааллар, арай ыстараап улахана эрэ кэһэтэр күүһэ улаатарыттан суоппардары бэрээдэги тутуһарга үөрэтэр, өй киллэрэр кыахтаныан сөп диэн Россияҕа ыстараабы лаппа улаатыннарбыттара. Бу суостаах кэһэтии кэнниттэн суол быраабылатын кэһээччилэр аҕыйаатылар диэн аахпыттар.

Аналлаах сатыы киһи туоруур суолугар, зебраҕа массыыналаах киһи сатыы киһини урут ыытыахтаах диэн быраабылаҕа сурулла сылдьар эрээри дьыалатыгар суоппардар суолу туораары кэтэһэн турар дьоҥҥо хата хайыһан да көрбөттөр, ааһа тураллар, син-биир түҥнэри көтөөрү ыксаталлар.

Европа дойдуларыгар суол быраабылатын кэһиигэ ыстараап лаппа үрдүк. Сайдыылаах диэн ааттыыр, үтүктэ сатыыр дойдуларбытыгар суоппардар суол быраабылаларын ордук тутуһалларыгар ыстараап улахана, ол аата кэһэтэн үөрэтии кытаанаҕа ордук туһалыыра быһаарыллан тахсар.

Кэһэтэн, куһаҕан диэн тугун биллэрэн үөрэтии Аан дойду үрдүнэн биллэр холобурдара бааллар. Үлэһиттэри атаҕастааһын, баттааһын олус муҥура суох бара турара сатамматын, ханнык эрэ кэмнээҕин-кэрдиилээҕин, Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыыта бары үлэлээн айахтарын ииттэр үлэһит дьоҥҥо биллэрбитэ.

Ол кэмҥэ ыраахтааҕы уһуну-киэҥи ырытан саныыр өйдөөх-санаалаах киһи эбитэ буоллар үлэһиттэргэ сөптөөх чэпчэтиилэри кэмигэр оҥорон биэрэн испитэ буоллар, үлэһиттэр олохторо тупсан, өрө туруу суох да буолуо этэ. Атын сайдыылаах дойдулар итинник быһаараннар өрө туруулар Россияттан атын дойдуларга кыайан тарҕамматахтара.

Бу өрө туруу үөрэҕэ үлэһит дьону аһара баттыыр, атаҕастыыр кыаллыбатын баай дьоҥҥо өйдөтөрүнэн уратылаах. Өктөөп өрө туруутун кэнниттэн аһара баайдар бары ханна тиийбиттэрин, түгэммиттэрин умнубатахха, билиҥҥи олоххо, байыыны эккирэтии кэмигэр, туһалаах буолуо этэ. Көлүөнэ дьон олорон ааһан уларыйбыттарын кэнниттэн биһиэхэ эмиэ аһара баайдар элбээн эрэллэр.

Атомнай буомба чахчы улахан кутталлааҕын Хиросима уонна Нагасаки куораттары күл-көмөр оҥоруу кэнниттэн ыла дьон бары билэллэр, аһара улаханнык кэһэйэннэр, бу буомбалартан олус сэрэнэллэрэ билигин да аҕыйыы илик.

Билигин бары электрическэй уот биэрэр атомнай станциялар куттала суохтарын туһунан кэпсииллэр. Электричество оҥорор атомнай станциялар эмиэ атомнай буомба курдук кутталлаахтара Чернобыль абаарыйатын кэнниттэн биллэн хаалан, дьон эмиэ сэрэнэллэрэ улаатта.

Ханнык баҕарар суолталаах, дьон олоҕун хамнатар саҥаны арыйыы, айыы туох содуллааҕа кэлин, оҥорон-тутан көрөн, боруобалаатахха биирдэ биллэр уратылаах. Саха дьоно оҕолорун кыра эрдэҕинэ, өйө-санаата ситэ сайда, киһи буолууну баһылыы илигинэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэллэр, саҥаны айыы табыллыбатаҕына, сыыһа-халты туттунууларга кубулуйдаҕына кэһэйиэхтэрин, олохторо соһуччу уларыйыан баҕарбаттарыттан итинник бобууну туһаналлар.

Дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын арааран билэр буолуу дьону кэһэйэн үөрэнииттэн харыстыыр аналлаах. Билэр киһи кэһэйиигэ киирэн биэрбэт кыаҕа улаатар. Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын барыларын суруйбаттарыттан, дьоҥҥо биллэрбэттэриттэн эдэрдэрбит ханнык куһаҕан быһыылар баалларын билбэттэриттэн, тыа сириттэн куоракка киирэннэр элбэх буруйу-сэмэни оҥороллор, хаайыыга түбэһэллэр, кэһэйэн уонна кэһэтэн үөрэтиигэ тиийэн хаалаллара хомолтолоох.

Киһи өйө-санаата сайдарынан, үөрэх-билии мунньулларынан туһанан, ханнык быһыыттан туох содул үөскүүрүн эрдэттэн сэрэйэн, быһааран баран оҥороруттан кэһэйиигэ киирэн биэрбэтэ эрэйиллэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары арааран билэн, олору оҥорбот буоларга үөрэниитэ кэһэйиигэ киирэн биэрэрин аҕыйатар. (1,77).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 144 с.