Муоһа-туйаҕа туллубут

Муоһа-туйаҕа туллубут диэн өс хоһооно сыыһа-халты туттунууттан киһи бэйэтэ кэһэйэрин биллэрэр.

Төрөппүттэр бары оҕолоругар дьолу, уһун үйэни баҕараллар. Бу үтүө баҕа санааны ситиһэр туһугар оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэр туһалааҕын туһунан сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэр. Көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйаҕынан, быстах быһыыга киирэн биэрбэтинэн уһун үйэни ситиһэр кыахтанар уонна тулуура элбэҕиттэн үлэни-хамнаһы кыайар.

Киһиэхэ хойутаан, кэһэйбитин кэнниттэн биирдэ өйдөнүү, өй дьэ киирэрин, көрсүө, сэмэй майгыланарын бэлиэтээн «Муоһа-туйаҕа туллубут» диэн өс хоһооно оҥорон кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар туһаналлар.

Эдэр киһи эрчимнээх, барыан-кэлиэн баҕата элбэх, тугу эмэ уратыны, саҥаны айыыны оҥоро охсон үчүгэйи оҥостунуон баҕата баһаам. Кини элбэх баҕа санаатын толоро охсоору ыксыырыттан, тиэтэйэриттэн сыыһа-халты, аһара туттунара элбиирин уонна онтуларыттан кэһэйэрин биллэрэн «Муоһа-туйаҕа туллубут» диэн өс хоһоонун үөскэппиттэр.

Муос уонна туйах диэн кыыллар бастаан иһэр, бэйэ-бэйэлэрин кытта быһаарсалларыгар, көмүскэнэллэригэр туттар сүрүн чаастара. Бу этии, дьоҥҥо сыһыаннаатахха, бастаан, инники баран иһэр, ону-маны саҥаны айыыны оҥорор эр киһини бэлиэтээн этиллэр. Бу этии аан бастаан уолаттары, эр дьону харыстыырга, сыыһа-халты туттумматтарын үөскэтэргэ аналлааҕа быһаарыллар.

Уолаттарбыт улаатан баран ахсааннара биллэрдик аҕыйыыр, пиэнсийэлэрин сааһыгар этэҥҥэ тиийэр эр дьон кырдьык аҕыйахтар. Сахалар олохторун үөрэҕин «Айыыны оҥорума», «Муоһа-туйаҕа туллубут» диэн этиилэрэ аан маҥнай урут түһэ сатыыр уол оҕолору харыстыырга, өй киллэрэргэ аналлааҕын умнан, сэбиэскэй былаас тобохторугар; суруйааччыларга, тыл үөрэхтээхтэригэр балыттаран сылдьартан, өй-санаа үөрэҕин аахайбаттан уолаттар сыыһа-халты туттуналлара, быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээтэ. Кинилэр “айыы үчүгэй” диэн сыыһа этиилэрин төрөппүттэр итэҕэйэн оҕолорун иитиини бас-баттах, көҥүллэринэн ыыталлара буруйу оҥорооччулары элбэтэр.

Ийэлэр уонна аҕалар мааны бэйэлээх, кыахтаах, доруобай уол оҕолоро, кырдьар сааспытыгар көрүө-харайыа диэн баар-суох эрэллэрэ, биирдэ ханнык эрэ хампаанньаҕа түбэһэн, айыыны оҥорон, арыгыны аһара иһэн кэбиспититтэн, кыыһырбытын омунугар ыар буруйу оҥоро охсон хаайыы киһитэ буоларыттан хомойон эрэ хаалаахтыыллар. Тугу эмэ киһи оҥорботун, билбэтин оҥороору, ол аата саҥаны айаары, айыыны оҥороору сыыһа-халты туттунан дэҥҥэ-оһолго түбэһээччилэр ордук элбэхтэр. Дэҥҥэ-оһолго түбэһии, ыарыы буолуу, мөлтөөһүн «Муоһа-туйаҕа туллубут» диэн этиинэн бэриллэр. Бу этии аһара барара аҕыйаан көрсүө, сэмэй буолбут киһини биллэрэр.

Төрөппүттэр бэйэлэрэ баар-суох оҕолорун төһө да атаахтаппыттарын, маанылаабыттарын иһин куһаҕан быһыыны, дьон оҥорбот, киһи билбэт быһыыларын оҥор диэн үөрэппэттэр. Оччоҕуна ким оҕону маннык быһыылары оҥор диэн этэрий, үөрэтэрий? «Айыыны оҥор», «киһи айыы буолуохтаах» диэн үөрэх оҕону киһи оҥорбот, билбэт быһыыларын оҥорон ис диэн өй уган, киксэрэн, тэптэрэн биэрэр. Оҕону айыыны оҥор, "бэйэҥ айыы буол" диэн этии, үөрэтии, оҕо киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын элбэхтик оҥороругар төрүөт буолан тахсар. Эдэр оҕолор арыгыны иһиилэрэ, табааҕы тардыылара, наркотикка убаныылара, бэйэлэригэр тиийиниилэрэ «айыы үчүгэй», «Үөһээ дойду үчүгэй» диэн үөрэхтэн ордук элбиир.

Уол оҕолор билэ-көрө сатыыллара, саҥаны, киһи билбэтин оҥорууга дьулуурдара кыргыттардааҕар ордук элбэх. Саҥаны айыыны оҥоро сатааһын үгүстүк табыллыбат, оҥорору кытта кыаллыбат. Оҕолор элбэх саҥаны оҥороллоруттан үксүлэрэ табыллыбаттар, сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕаҥҥа кубулуйаллара элбэх. Оҕо өйө-санаата тугу барытын, ордук боростуойдук, чэпчэкитик оҥоруллары урут-бастаан оҥорор. Холобурга, бэргэһэни кэтиини ыларбыт ордук табыллар. Тоҕо диэтэххэ, бэргэһэни тиэрэ кэтэн кэбис даҕаны, дьон оҥорбот быһыыларын оҥоро охсоҕун, соҕотохто ураты киһи буолан тахсаҕын. Онтубут баара туох боростуой, чэпчэкитик оҥоруллар уонна булуллар барыта кэриэтэ куһаҕан буолар уратылаахтар. Туох үчүгэйэ кэлиэй, бэргэһэни тиэрэ кэппиттэн. Өй-санаа тиэрэ эргийэн, барыны бары таҥнары, төттөрү оҥоро сылдьарга үөрэнэн хаалыахха сөп. Бары саҥаны арыйыылартан, айыылартан үгүстэрэ, чэпчэкитик оҥоруллаллара куһаҕаҥҥа тириэрдэллэрин арааран билэн «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи оҕо улаатан истэҕинэ тутуһуллар.

Көрсүө, сэмэй киһи диэн хаһан да аһара туттубат, сыыһаны-халтыны оҥорбот, бэрээдэги тутуһар киһи буолар. «Муоһа-туйаҕа туллубут» диэн өрөпөөннөнөрө, өрө барара тохтообут, өйө-санаата оннун дьэ булбут, туохтан эрэ кэһэйэн баран көрсүө, сэмэй майгыламмыт киһини этэллэр.

Эдэр сэнэх эрдэххэ «Муора тобугунан, халлаан хабаҕатынан» буола киэптии сылдьыбыт киһи «Муоһа, туйаҕа тулуннаҕына», ол аата кэһэйдэҕинэ көрсүө, сэмэй, ол аата урутаан түһэн испэт, аһара барбат киһиэхэ дьэ кубулуйар кыахтанар. «Муос, туйах туллуута» киһи доруобуйатыгар, этигэр-сиинигэр туох да сабыдыала суох ааспатынан, бу киһи мөлтөөтөҕүнэ, бытаардаҕына, кыаҕа-күүһэ аҕыйаатаҕына эрэ көрсүөтүгэр, сэмэйигэр түһэрэ быһаарыллар.

«Муоһа, туйаҕа туллубут» диэн этии киһи улахан ыарыы кэнниттэн өйдөммүтүн, өйө-санаата тупсубутун биллэрэргэ ордук сөп түбэһэр. Бу этии үгүстүк аһара туттунар киһини биллэрэр уратылаах. Муос инники киириини, бастаан иһиини биллэрэр. Эдэр киһи кыанар эрдэҕинэ аһара бара сылдьыбатын туһугар кыра эрдэҕиттэн сахалар үөрэхтэрин тутуһан көрсүө, сэмэй буолууга иитиллэрэ, үөрэтиллэрэ эрэйиллэр. Сыыһа-халты туттуу, доруобуйа мөлтөөһүнэ суох буолан элбэх туһалаах дьыалалары оҥорор, үйэтэ уһуур.

Киһи олоҕор, оҥорор быһыыларыгар аһара барыы, аһара туттуу сиэри аһара барыыга тириэрдэр. Муос-туйах туллан түспүттэрин кэнниттэн көрсүө, сэмэй буолуу дьэ тиийэн кэлэр кыахтанар. Арай «Муоһа-туйаҕа туллубутун» кэнниттэн бу киһи киһи аҥара, инбэлиит буолан хааллаҕына, көрсүө, сэмэй буолан дьоҥҥо дьэ туһалааҕы оҥороро кэлбитин кэннэ кыаҕа-күүһэ суох буолан хааллаҕына туох үчүгэйэ кэлиэй? Хойутаан хомойорго эрэ тиийиллэр.

Тугу да аахсыбакка, туохтан да туттуммакка, сиэри-туому кэһэбин диэн тохтообокко тоҕо түһэн баран иһэр киһини «Оруо маһы ортотунан» диэн этэллэр. Маннык киһи атын дьону кытта сыһыана эмиэ «Оруо маһы ортотунан» буолар кыахтааҕа, бу киһиттэн сэрэхтээх буолары биллэрэр. «Оруо маһы ортотунан» тоҕута түһэн сылдьар киһи сотору кэминэн «Муоһа-туйаҕа туллуон», хойутаан да буоллар көрсүө, сэмэй майгыланыан сөп.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй майгылаах буолууга ииттэххэ, үөрэттэххэ урутаан, урут түһэн, аһара баран «Муоһа-туйаҕа тулларыттан» көмүскэллээх, харысхаллаах буолар, олоҕор сыыһа-халты туттунара аҕыйаан уһун үйэни ситиһэр кыахтанар.

Олоҕу, үлэни-хамнаһы табатык өйдүүрүттэн көрсүө, сэмэй киһи элбэх туһалаах дьыалалары оҥорор кыахтанар. Сахалар таҥаралара «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этэр уонна көрсүө, сэмэй буолууга оҕону кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла үөрэтэргэ аналланар.

Саха дьонун олохторун үөрэҕинэн оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии буолар. (1,8).

Туһаныллыбыт литература.

1. "Саха сирэ. Эдэр саас" хаһыат. 22.05.2013.