Кыыл, көтөр таҥаралар

Кыыл, көтөр таҥаралар олус былыргы кэмнэргэ дьон саҥа киһи буолан эрдэхтэринэ үөскээбиттэрэ.

Олус былыргы кэмнэргэ дьон тыалар, хайалар быыстарыгар араас кыыллары, тыҥырахтаах көтөрдөрү кытта кыттыһан кэриэтэ бултаан аһаан, таҥнан олоро сылдьыбыттар. Олус былыргы дьон хайа хаспахтарыгар олохсуйаллара дакаастаммыта.

Дьон ахсааннара аҕыйах, өйдөрө-санаалара сайда, тупса, киһилии быһыылаах буола иликтэринэ аҥардастыы бултаан эрэ аһыыр, таҥнар эбиттэр. Мас баалкыны илиилэригэр тутан көмүскэнэр, саба түһэр буолуохтарыттан ыла араас үлэ көрүҥнэрэ сыыйа сайдан испиттэр.

Үлэ-хамнас сайдан иһиитэ дьон саҥаны айыылары элбэхтик оҥороллорун, бэйэлэрин айыы дьонунан ааттаналларын үөскэппитэ. Ол кэмҥэ бэйэлэрин саҥаны айыылары оҥорон олоххо киллэрэр айыы дьонунан ааттанар эрдэхтэринэ атыттары, бэйэлэригэр маарыннааччылары барыларын абааһыларынан ааттыыллара, үөхсэллэрэ, биирдэ эмэтэ көрсүһэ түстэхтэринэ өлөрсөллөрө, бэйэ-бэйэлэрин сиэһэллэрэ. Бу быһаарыы дакаастабылынан сайдыыны, сатаан саҥарыыны ситиспит дьон атыттары, бэйэлэригэр маарыннааччылары барыларын суох оҥорбуттара, имири эспиттэрэ, тыал буолбуттарга кубулуппуттара ааҕыллар.

Дьон олоххо сайдыыны ситиһэллэригэр атын бэйэлэригэр маарынныыр, киһи курдуктары барыларын эспиттэрэ, суох оҥортообуттара. Былыргы олоххо буолан ааспыты тупсарбакка, кистээбэккэ эттэххэ, кыаттарбыттары сиэн-аһаан бүтэрбиттэрэ, кыайбыттар эрэ ордон олоҕу салгыыллара. Маннык атын дьону абааһы көрөр өй-санаа дьоҥҥо олус уһун кэмҥэ баар эбитин сахалар олоҥхолоругар кэпсэнэр түбэлтэлэр дакаастыыллар. Онно кыайбыт-хоппут, өлөрбүт киһи сиэртибэтин сүрэхтээх быарын ылан сиэн кэбиһэрэ, силиитин сиирэ элбэхтик кэпсэнэр.

Бу олус былыргы өй-санаа хаала илигин бэлиэтин билигин даҕаны дьону сиэччилэр биллэн тахсаллара быһаарар. Ааспыт үйэҕэ Хартманн диэн киһи Германияҕа элбэх киһини сиэбитэ биллибит буоллаҕына Россияҕа Краснодарга дьону сиэччилэр 2017 сыллаахха тутулуннулар.

Былыргы олоҥхо кэмин курдук айыы уонна абааһы диэн ааттанан икки аҥы арахсыы омукка олохсуйуута этиһиигэ, охсуһууга, онтон кэлин сэриилэһиигэ тириэрдэр кыахтаах. Дьон маннык этиһэн, үөхсэн, куһаҕаннык ааттаһан икки аҥы арахсыылара үөскүүрүттэн аныгы өйдөөх-санаалаах, үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон айыы уонна абааһы диэн этэн арахсыыны үөскэтэ сатааччылары тохтотон өй-санаа утарыта туруутуттан харыстаныа, көмүскэниэ этилэр.

Олус былыргы олоҥхо кэмин саҕана дьон өйдөрө-санаалара ситэ сайдан киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕын өссө арааран билэ, олоххо туһана илик этилэр. Ол иһин дьон айыы уонна абааһы диэн икки аҥы арахсаллара. Ахсааннара аҕыйаҕа, биирдэ эмэ көрсүстэхтэринэ бэйэ-бэйэлэрин өлөрсөллөрө, сиэһэллэрэ.

Дьон өйө-санаата өссө сайдан, тупсан истэҕинэ уонна арыгыны элбэхтик иһэн итирэрэ, өйө көтөрө биллибитин кэннэ киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ арыллыбыта. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны бэйэтэ оҥороро быһаарыллыбытын кэнниттэн үчүгэй киһи таҥара, Христос үөскээн олоххо киирбитэ. Дьон үчүгэйи оҥорор, үчүгэй киһи буолар баҕа санааламмыттара, өйдөрө-санаалара тупсан үчүгэй киһи буолууну, үчүгэй киһилии быһыыланыыны ситиһэр кыахтаммыттара.

Бастакы таҥаралар – кыыл, көтөр таҥаралар буолаллар. Олус былыргы кэмнэргэ дьон кыыллар, тыҥырахтаах көтөрдөр булду кыайа-хото бултаан аһылыктарын булуналларын ымсыыра, баҕара көрөр санааларыгар олор курдук кыахтаахтык бултаары баҕа санааны үөскэтинэннэр кыыл, көтөр таҥараламмыттар.

Дьон улахан кыыллартан үөскээн туспа көрүҥҥэ кубулуйбуттарын аныгы наука эмиэ билинэр. Арай дьон бары эбисийээнэттэн үөскээн Аан дойдуга барытыгар тарҕаммыттара диэни ылыммыттара ситэтэ суох. Билигин генетика науката сайдан Австралияҕа олохтоох дьон эбисийээнэлэргэ ханнык да сыһыаннара суоҕа дакаастанан эрэр.

Дьон өйдөрө-санаалара саҥа сайдан истэҕинэ бары бултаан аһыыр, таҥнар таҥастарын булунар эбиттэр. Ол иһин баҕа санааларынан кыахтаах булчут кыыллар, көтөрдөр буоланнар бастакы таҥараларыгар кубулуйбуттар.

Тыҥырахтаах, сиэмэх көтөрдөртөн улаханнара, кыахтаахтара хотой буолар. Хаҥалас таҥаратынан тойон кыыл буолар. (1,23). Сахаларга Хотой таҥаралаах хаҥаластар тойон ууһунан ааттаналлар, былыр-былыргыттан баһылыыр уус эбиттэр.

Якутские роды связывали свои родословные с неизменным культом определенных зверей и птиц. Главным тотемом древних предков якутов было небесное божество Хомпоруун Хотой. (2,163).

Хоро төрүттээхтэр ытык көтөрдөрө – суор. Былыр хоро төрдө киһи уота суох буолан быстаран өлөөрү сыттаҕына, суор кыалыктаах хататы түһэрэн биэртэ үһү. (1,24).

Бөрө кыыл таҥараҕа тэҥнэһэ сылдьыбыта эмиэ биллэр. Түүрдэр бэйэлэрин төрүттэринэн бөрөнү ааҕыналлара. Сахаларга Бөрө Бөтүҥнэр (Бөрөлөөхтөр) диэн халыҥ аймах дьон нуучча кэлиитигэр олорбуттара үһү. (3,250).

Ханнык таҥара үөскээһинэ киһиэхэ туох баҕа санаа үөскүүрүттэн, үгэс буоларыттан тутулуктанар. Киһи үгэс буолбут баҕа санаатын, таҥаратын ситиһээри дьулуһарыттан олоҕор ситиһиилэри оҥорор, уларытыылары киллэрэр. Үчүгэй киһи буолар баҕа санааланнаҕына ол баҕа санаатын ситиһэр кыахтанар.

Кыыл, көтөр таҥаралар дьон өйө-санаата саҥа сайдан кыахтаахтык бултуурга баҕа санаалары үөскэтинэллэриттэн тирэх ылан үөскээн сайдыбыттар. Билигин сайдыылаах, үлэ-хамнас, үөрэх-билии сайдыбыт үйэтигэр бу былыргы таҥаралар дьоҥҥо туох да туһалара суохтарынан хаалларыллыахтара, умнуллуохтара этэ.

Былыргы хаалбыт кыыл, көтөр таҥаралар билигин умнулла иликтэрэ дьон тус-туспа арахсыыларын күөртүүллэр, олус былыргы төрүттэрэ тус-туспаларын умуннарбаттар, өйдөтө сылдьаллар. Туһата суох буолбут, хаалбыт, былыргы таҥаралары умнуу, хаалларыы дьон эйэлээх буолууларын ордук сайыннарар, тупсарар, бииргэ түмсүүлэрин, сомоҕолоһууларын олохтуур кыахтаах.

Олус уһун үйэлээх сахаларгэ эйэлээх буолуу үөскүүрүн араас элбэх кыыл, көтөр таҥаралары тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар арбааннар, була сатаан хас ый аатыгар сыбыы сатааннар мэһэйдииллэр. Итини тэҥэ эйэ-нэм диэн эйэбитин үөскэтэр, харыстыыр холбуу этиибитин туоратан “эйэ-дэм” диэн этиини киллэрэн эйэлээх буолуубут үөскүүрүн, сомоҕолоһорбутун хааччахтыы сатыыллар. (4,111).

Саха омук сайдыан баҕарар. Сайдыыны ситиһэн иһэр, икки, үс омук тылын баһылыыр омукка тыл үөрэхтээхтэрэ уонна суруйааччылар туһалара аҕыйах, киирии тыллары тылбаастыы сатааннар сайдыы түргэнник киириитин атахтыыллар.

Сайдыыны ситиһии былыргы олох хаалбыт үгэстэрин умуннахха, хааллардахха эрэ ситиһиллэрин билиэ этибит. Ыраахтааҕы баарын саҕана саха дьоно ахсаан өттүнэн 5 төгүл эбиллибиттэрэ. Биир да тыл үөрэхтээҕэ суох этэ даҕаны саха тыла сайдан испитэ, бары кэлии нууччалар сахалыы билэллэрэ.

Уһун үйэлэргэ сайдан, уларыйан, тохтоон хаалбакка иннин диэки баран иһэр олохтон хаалбыт, туһаларыттан тахсыбыт таҥаралары хаалларыы, умнуу сайдан иһэр саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолар. Сайдан иһэр олохтон хаалбыты сөхсүтэ, хаттаан олоххо киллэрэ сатааһын омук бэйэтэ сайдыыттан хаалан хаалыытыгар тириэрдэрин үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон билиэхтэрэ этэ.

Туһаныллыбыт литература

1. Бравина Р.И. Олох. Дьылҕа. Өлүү. – Дьокуускай: Бичик, 2006. -208 с.

2. Уткин К.Д. Сборник трудов: в 16 кн. – Якутск: Бичик, 2004. – Кн. 9: Религиозные и философские воззрения коренных народов Якутии. – 2010. – 216 с.

3. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. – Якутск: Нац.кн. изд-во “Бичик”, 1994. – 352 с.

4. Каженкин И.И. “Харыстас” таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2015. – 128 с.