Куһаҕаны арааран билии

Куһаҕан быһыылары оҕоҕо урутаан, аан бастаан үөрэтиини сахалар үөрэхтэрэ тутуһар. Ол курдук дьон бары үчүгэй быһыылары оҥоро сатыылларыттан үчүгэй быһыылар аһара элбэхтэр, онтон куһаҕан быһыылар букатын тарбахха баттанар курдук аҕыйахтар. Аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо билэр кыаҕа улаханыттан үөрэх ордук ситиһиилээх буоларын хааччыйар кыахтааҕын туһаналлар. Ол иһин «Тоҕус айыыны оҥорума» диэн оҕолорун үөрэтэллэр. Сахалар бу үөрэхтэрин табата, туһата улахана арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр «Что не запрещено, то можно» диэн этиилэринэн бигэргэтиллэр.

Оҕо куһаҕантан кэһэйдэҕинэ сэрэхтээх буолара биллэрдик улаатара, аныгыскы сырыыга сыыһа-халты туттунарыттан көмүскэл буолар. Ол курдук оҕо тураары охтон, тиэрэ түһэн төбөтүн ыарытыннардаҕына, аны охторугар тиэрэ барбакка, олоро түһэргэ түргэнник үөрэнэр.

Оҕо сэрэхтээх буолуута, бэйэтин харыстаныыта кыра эрдэҕинэ ордук улахан. Биирдэ кэһэйдэ даҕаны, аны ону ончу тыыппат буоларга үөрэнэ охсор. Оҕо бу өйүн-санаатын уратытын сахалар былыр-былыргыттан билэн олохторугар, оҕолорун иитэллэригэр туһаналлар. Бу үөрэх биир салаата тарбаҕы хаарыттаран үөрэтии диэн ааттанар уонна оҕо тарбаҕын итии чааскыга, чаанньыкка хаарыттаран, кэһэтэн үөрэтиигэ олоҕурар. Маннык үөрэммит оҕолор итиини тоҕо тардынан эрэйгэ түбэһэллэрэ биллэрдик аҕыйыырыттан төрөппүттэр бары кэриэтэ туһаналлар.

Биһиги билигин итэҕэли үөрэтиибит ити үөрэхтэн тирэх ылан сайдар уонна оҕо кыра эрдэҕинэ оҥорор быһыыларыттан ийэ кута быһалыы үөскүүрүн арыйар. Оҕо бу кэмҥэ үөскээбит ийэ кута кинини үйэтин тухары салайыыга кыттыһарын арыйабыт.

Куһаҕан быһыылары оҥорор оҕо бу быһыыта үгэс буолан иҥнэҕинэ куһаҕан быһыылаах оҕо буолар. «Бу куһаҕан быһыы, маны оҥорума»,- диэн этии оҕо куһаҕан, туһата суох, буортулаах быһыылары оҥорбот, туттунар буолуутугар үөрэтэр. Элбэхтик ытыыр оҕо «Куһаҕан оҕо» буолан ылыан сөп. Оонньууру былдьаһар, ымсыыран иһэр оҕо, «Ыт курдук» куһаҕан майгыланан хаалыан сөп.

Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥоруутуттан, буккуйуутуттан оҕо төрөөтөр эрэ «үчүгэй киһи» буолан хаалыыга кубулуйбута, куһаҕан быһыылар суох буолан хаалбыттарын курдук өйдөбүлү дьоҥҥо үөскэппитэ. Бу өй-санаа дьайыытыттан, оҕо барыта үчүгэй диэн өйдөбүл үөскээһиниттэн, дьон оҕолорун куһаҕан быһыылары оҥорбот буолууга арааран үөрэппэт буолбуттара билигин да салҕанан баран иһэрэ хомолтолоох.

Дьон бары үчүгэй, бэйэлэригэр туһалаах быһыылары оҥоруохтарын баҕараллар, оҥоро сатыыллар. Оҕолоругар үчүгэй быһыылаах дьон буола улааталларыгар баҕараллар уонна тугу да оҥорботтор, оҕолоро бэйэлэрэ үчүгэй быһыылаах буолуохтара диэн сыыһа санааҕа оҕустарбыттар. Манна ордук улахан буортуну «айыы үөрэҕин» айааччылар оҥоро сылдьаллар. Ол курдук кинилэр оҕо ийэ кута халлаантан түһэр диэн дьону, төрөппүттэри албынныы сылдьаллар. Олоххо оннук буолбатах, өй-санаа сайдыыта элбэхтик үлэлээтэххэ, үгэс үөскээтэҕинэ эрэ үөскүүр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥоро үөрэннэҕинэ эрэ үчүгэй үгэстэр үөскээннэр үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанарын таба өйдүөхпүт этэ.

Оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥотторбот ордук диэн этэ, суруйа сатыыбыт. Элбэхтик куһаҕан быһыылары оҥоро үөрэнэн хааллаҕына, соннук үгэстэр үөскүүллэриттэн куһаҕан майгыланан, куһаҕан быһыылары оҥорор киһи буола улаатан хаалыан, төрөппүттэрин кэлин хомотуон сөп.

Бука бары үтүө санаалаах, үчүгэйи оҥорор дьон буолуохпутун баҕарабыт. Бу үтүө баҕа санаабытын ситиһэргэ сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрин хайаан да тутуһарга наадатын умнан сылдьабыт. Ол аата үчүгэй диэн баар буолуута аҥар өттүгэр куһаҕан баар буоллаҕына эрэ үөскүүрүн, кыайан араарыллан биллэрин аахайбакка сылдьабыт.

Киһи аан маҥнай куһаҕан диэни биллэҕинэ эрэ үчүгэй диэн баарын билэр уонна кырдьык үчүгэйин дьэ итэҕэйэр, ону тутуһарга үөрэнэр. Ол иһин сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары билэргэ уонна олору оҥорбот буоларга үөрэтэр. Куһаҕан быһыылары билэр киһи оҥорбот буолар кыаҕа улаатар. Куһаҕан быһыылары умнуу, аны санаабат буолуу киһи оҥорор куһаҕан быһыылара аҕыйыылларыгар тириэрдэр суос-соҕотох суол буолар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, ол аата 5 сааһыгар диэри куһаҕан быһыылары билбэт буолара ордук. Бу кэмҥэ ийэ кута иитиллэр, ол аата үгэстэргэ быһаччы үөрэнэр кэмигэр, куһаҕан үгэстэри түргэнник иҥэриммэтин туһугар олору билбэтэ туһалаах.

Оҕо салгыы улаатан бэйэтин өйүнэн-санаатынан салаллар кэмигэр аны куһаҕан быһыылары барыларын билэр буолара наада. Бу кэмҥэ оҕо тугу билбитинэн, үөрэммитинэн салалларыттан, куһаҕан быһыылары үчүгэйдэртэн арааран биллэҕинэ эрэ, олору оҥорбот буолар кыахтанар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Тоҕус айыыны оҥорума» диэн оҕолору үөрэтэрин туһаныа этибит. Төрөппүттэр оҕо өйө-санаата сайдыытын уларыйар кэмин чуолкайдык билэн оҕолорун үөрэтэргэ туһаналлара сөп этэ.

Куһаҕан быһыылары үчүгэйдэртэн арааран билбэт оҕо олору оҥорор кыаҕа улаатан хаалара үчүгэйгэ тириэрдибэт. Ону-маны билиэн-көрүөн баҕата батарбакка аҥардастыы боруобалыыр санаатыттан олору оҥорор кыахтанарыттан куһаҕан быһыылары арааран билэрэ эрэ харыстыыр.

Саҥа дьылы көрсүү елката, харыйата, ону симээһинэ, киэргэтиитэ суох табыллыбат кэмэ кэллэ. Симэммит харыйа саҥа дьылы көрсүһүү үгэһигэр кубулуйбута ыраатта. Дьон арыыччалара тыыннаах елката суох саҥа дьылы көрсөллөрө туохтара эрэ тиийбэтин биллэрэр буолла. Лесхозтар анаан-минээн үүннэрэн син сөп буолар мастары атыыга таһаараллар. Мастар сыаналара төһө уһуннаахтарыттан, лабаалара хойуутуттан тутулуктанар.

Босхону туһана үөрэммит сэбиэскэй дьон тобохторо бэйэлэрэ баран кэрдэн ылалларын ордороллор. Саҥа дьыл кэлиитигэр үүнэн турар мастары кэрдэллэрин күүстээх манааһын да кыайан тохтоппот этэ. Үлэһиттэргэ, манааччыларга туһалаах буолуон сөптөөх саҥаны арыйыыны манна эмиэ туһанан эрэллэр. Бу саҥаны арыйыы киһи куһаҕаны урут биллэҕинэ олору оҥорбот буолар үөрэҕэр тирэҕирэриттэн туһата улахан буолуон сөп.

Лесхоз үлэһиттэрэ аналлаах убаҕаһынан үүнэн турар мастары кэрийэ сылдьан ыстаран кэбиһэллэр. Убаҕас дьиэҕэ киирдэҕинэ ыар сыты таһаарара уонна харыйа иннэтин дьүһүнүн уларытара, бу харыйабыт елка буолан туһалыырын суох оҥорор эбит.

Маннык ыстарбыттарын кэнниттэн дьон үүнэн турар мастары кэрдэллэрэ букатын кэриэтэ тохтообут, суох буолбут диэххэ сөп. Ити курдук киһи өйдөөх-санаалаах уонна онтун бэйэтин туһатыгар, үчүгэй буоларыгар анаан туһанарыттан, куһаҕан диэн тугун билэр буоллаҕына олору оҥорбот кыахтанарын сатаан, табан туһаныахха, куһаҕан быһыыны аҕыйатыахха сөбүн сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһар. Бу үөрэх «Тоҕус айыыны оҥорума» диэн этиитэ аан бастаан куһаҕаны билэн араарары ирдиир.

Онон киһи бэйэтин уопутунан, билэн-көрөн куһаҕан диэн тугун арааран билэн, олоҕор туһаммат буолуута киһилии быһыылаах киһи буоларыгар тириэрдэр. Итини тэҥэ, киһи үчүгэйи баҕарар, оҥорор санаата элбээтэҕинэ, соччо элбэх үчүгэй быһыылары оҥорор кыахтанарын умнубатахпытына табыллабыт. Үчүгэй санаалары элбэтэр туһугар чугас дьоммутугар, атын дьоҥҥо барыларыгар үтүөнү саныахха, оччоҕуна саныыр санааларбыт үчүгэй үгэскэ кубулуйуохтара, үчүгэй санаалаах киһи буоларга олук ууруллар кыахтанар. Бу өйү-санааны тупсарыы биир тутаах, туһалаах быһаарыыта буоларын олохпутугар туһанарбытын сахалар таҥараларын үөрэҕэ хааччыйар.