Компьютер буортута

Компьютер буортута диэн кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар куһаҕан дьайыыта ааттанар.

Аан дойдуга аҥардастыы үчүгэй диэн туох да суох, куһаҕан син-биир ханна эрэ баар, сырдык, чаҕыл күммүт кэнниттэн хараҥа, тымныы түүн халыйан тиийэн кэлэр. Сылааһынан угуттуур самаан сайыммыт кэнниттэн кырыалаах, тымныы кыһыммыт эргийэн кэлэн иһэр. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии чахчы сир үрдүгэр баар туохха барытыгар сөп түбэһэр уонна бу өрүттэр солбуйсан биэрэллэрин быһаарар.

Бары улахан дьон үлэҕэ, үөрэххэ туһанар, онто суох табыллыбат буолбут компьютердара араас уустук оонньуулары оонньуурунан оҕолор ордук сөбүлүүллэр. Билигин оҕолор оонньуулларыгар аналлаах туспа, ураты кыахтаах компьютердары анаан-минээн оҥорор буоллулар.

Компьютер улахан дьон үлэлэригэр, үөрэхтэригэр чахчы көмөлөһөр буолан бары үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыы курдук сананыллар. Олох сайдан иннин диэки баран сыҕарыйан истэҕинэ, компьютер олус улахан куһаҕаннааҕа, оҕону иитиигэ улахан буортулааҕа арыллан тахсан иһэр. Ол барыта саҥаны айыы кэнниттэн куһаҕана, буортулааҕа кэлин биллэн тахсарынан быһаарыллар. Сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрэ айыы өссө оҥоруллуон инниттэн сэрэтэрин куруук, тугу барытын оҥорорго туһаныллар.

Компьютер оҕо өйүн-санаатын буорту оҥорорун, куһаҕан үгэстэри иҥэрэн кэбиһэрин арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр арыйан туһана иликтэр.

Компьютер оонньууларыттан оҕолор ыарыы буолаллар диэн этиини Кытайга уонна Кореяҕа туһаналлар.

Оҕо өйө-санаата куһаҕан өттүгэр уларыйыытыгар компьютер оҥорор дьайыытын арыйан 2001 сыллаахха суруйуу “Туймаада саҥата” уонна “Кыым” хаһыакка бэчээттэммиттэрэ.

Компьютер куһаҕанын быһаарыыта сахалыы кут-сүр үөрэҕэр тирэҕирэрэ оруннаах. Оҕо ийэ кута үөскээһинин үөрэтии ити быһаарыыны ылынарга тириэртэ.

Оҕо ийэ кута кыра эрдэҕинэ 1 сааһыттан 5 сааһыгар диэри түргэнник үөскээн, өйгө-санааҕа иҥэр диэн сахалыы кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Бу ийэ кута үөскүүр кэмигэр оҕо элбэхтик дьону ытыалыыр оонньуурунан оонньоон соннук ытыалыыр өйү-санааны үгэс оҥостон иҥэринэн кэбистэҕинэ, кэлин өйө-санаата баайыллан ийэ кута салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, бэйэтэ дьону ытыалаан кэбиһиэн сөп.

Сахалар «Киһиэхэ куһаҕаны санаама, бэйэҕэр тиийиэҕэ» диэн этиилэрэ кут-сүр үөрэҕинэн табатык дакаастанар. Куһаҕан санааны элбэхтик санаан үгэс оҥостон кэбистэҕинэ, киһи бэйэтэ ол санаатын толорон кэбиһэр куттала үөскүүр.

Компьютер оонньуута ыарахан ыарыыга кубулуйбутун бэлиэтинэн «Оонньоомо» диэн бобо сатаабыт ийэтин оҕото сүгэнэн кэрдэн кэбиспитэ буолар.

Дьахталлар олорон эрэ кыра оҕолорун көрбөккө, үлэлии эҥин сылдьалларыттан оҕолор аныгы үйэҕэ бары дьиэлэригэр олорон эрэ компьютерынан оонньууларга ыллараннар ыарыы буолан эрэллэр. 2012 сыллаахха алтынньыга НТВ-га «Дети матрицы» диэн передачаҕа оҕолор өйдөрүн-санааларын компьютер оонньуута буккуйарын туһунан кэпсээтилэр. Кинилэр сахалар кут-сүр үөрэхтэрин билэллэрэ эбитэ буоллар передачалара ордук туһалаах, тиийимтиэ буолуо этэ.

Өй-санаа сайдыыта үрдүкү таһымҥа тахсан, чыпчаалын ситиһэн, аны төннүү суолугар киирэн сылдьар. Саҥа үүммүт үһүс тыһыынча сыллар, бэстилиэнэй тыһыынча сыллара буолаллар уонна дьон өйө-санаата таҥнары түһэр, урукку кыыллар өйдөрүгэр-санааларыгар төннөн барарын биллэрэр.

Компьютер сайдыыта дьон өйө-санаата сайдыытын, суоттуур, толкуйдуур дьоҕура сайдарын суох оҥорон эрэр. Аҥардас калькулятор тарҕаныыта дьон ахсааны өйдөрүнэн ааҕан-суоттаан таһааралларын букатын суох оҥорбута. Билигин дьон кыра да ахсааны суоттаары калькулятор үрдүгэр түһэн иһэллэр.

Интернет сайдыыта дьон бары ситиспит ситиһиилэрин түмэн, мунньан тарҕатыыта бары олору түргэнник туһаналларын үөскэтэр. Дьон уһуну-киэҥи толкуйдуу, анаара сатаан өйдөрүн-санааларын эрчийэллэрин, сайыннаралларын оннугар, бэлэми ылан туһаналлара элбээтэ. Бу бэлэм өй-санаа элбэҕэ киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннарарын, өйдүү сатаан эрчийэрин суох оҥорор, бэлэми эрэ туһанарын үөскэтэр.

Сахалыы өй-санаа сайдан, тупсан иһиитэ үчүгэй диэн тылынан бэриллэр. Үчүгэй буолан иһии сайдыы кэлэн иһэрин биллэрэр эбэтэр сайдыы кэлэн иһиитэ үчүгэй буолууну үөскэтэр. Үчүгэйтэн үчүгэй диэн этии кэлиитэ өссө үчүгэй буолбутун быһаарар. Үчүгэйтэн үчүгэй кэнниттэн кэрэ диэн быһаарыы кэлэр. Билигин туох барыта кэрэ буолуон баҕара санааччылар элбээтилэр. Кэрэттэн кэрэ диэн өссө кэрэ, үчүгэй кэлиитэ буолар.

Кэрэ кэнниттэн кэрэх диэн тылбыт үөскүүрүн уонна уларыйбат турукка киириини бэлиэтиирин билигин аахайбакка сылдьабыт эрээри, бу кэрэхтэр баар буолан иһэллэр.

Улахан дьоҥҥо олус улахан туһаны оҥорор компьютер оҕо иитиитигэр оҥорор буортута ордук улахан. Оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан, охсуһар, дьону ытыалыыр үгэс иҥэн хаалбатын туһугар маннык оонньууларынан оонньотумуохха наадатын оҕолорун өйө-санаата туруктаах буола улаатарыгар кыһанар төрөппүттэр билэн, тутуһаллар. (1,19).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.