Дьадаҥы диэн ыарыы
Дьадаҥы диэн буор кут хас да көлүөнэлэр усталарына кыайан көммөт ыарыыта ааттанар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр салайар былааһы дьадаҥылар, үлэһиттэр ылбыттарынан дьадаҥы буолуу "үчүгэй" диэн ааҕыллара, бары салайааччылар, суруйааччылар дьадаҥы төрүттэринэн киэн тутталлара, арбаналлара.
Бу кэмҥэ дьадаҥылар куһаҕан генофондалара Россия бары дьонугар тарҕаныытын түмүгэр дьон бары онон сутуллубуттара, сэбиэскэй былаас эстиитигэр үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу аһара элбээбитэ, үлэ оҥорон таһаарыыта олус намтаабыта, маҕаһыыннарбыт барылара кураанахтаммыттара, ас-таҥас тиийбэт буолбута илэ биллибитэ.
Перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн улахан экономист Г.А.Явлинскай Россияны көннөрөр былаанын 500 хонугунан мээрэйдээбитэ. Бу былааны араас үөрэхтээхтэрбит өйөөннөр 500 хонугунан үлэни-хамнаһы көннөрө, өрө тарда охсуохтарын кырдьык баҕарбыттара. Үлэ кыаттарбат буолуута дьадаҥы буолууттан тутулуктааҕынан уонна хас да көлүөнэлэр усталарыгар көнүөн сөбүнэн, тиэтэйбиттэр дойдуну салайыыттан туоратыллыбыттара.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар өрө тутуллубуттарынан дьон бары дьадаҥы буолбуттара. Өй-санаа үөрэҕин суох оҥорууттан сахабыт тылыгар дьадаҥы диэн тылы аҥардастыы баайга-малга эрэ сыһыаннаах курдук өйдүү үөрэммиттэрэ. Билигин сайдан иһэр өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэрэ дьадаҥы буолуу өйтөн-санааттан тутулуктааҕа ордук улаханын бигэргэтэр.
Дьадаҥы буолуу уратылара манныктар:
1. Доруобуйа мөлтөх буолуута.
2. Кыратык, сылайбат гына үлэлээһин.
3. Сүрэҕэ суох буолуу, көрү-нары эккирэтии.
4. Баайы-малы ыскайдааһын.
5. Эт-сиин баҕатын аан бастаан толоруу.
Дьадаҥы буолуу бу бэлиэлэрэ билигин Россия дьонугар барыларыгар баар буолла, олохсуйан сылдьара билиннэ. Бу уратылары биир-биир ылан арыыйда дириҥник ырыттахха:
1. «Мөлтөхтөн мөлтөхтөр төрүүллэр» диэн этии олус таба уонна аныгы дьон кэлэр көлүөнэлэрэ хайдахтарын чуолкайдык быһаарар. Ыал буолууну эдэрдэр бэйэлэрэ баһылааһыннара төрүччү үөрэҕин туһаммат буолууга тириэрдэн араас ыарыылаах оҕолор төрүүллэрэ элбээтэ. Дьахталлар харыстанабыт диэн элбэхтик эмтэниилэрэ уонна хойутуу сыһан баран биир эмэ оҕоломмуттара доруобуйата мөлтөх буолан хаалара үгүс.
Оҕону кыра эрдэҕинэ көрүү аҥардастыы сылаастык таҥыннарыыга тиийэн хаалбыта тымныйан ыалдьааччылары элбэтэр. Күөмэй ыарыытыттан сылтанан оҕолор бары ыарыһахтарга кубулуйар буоллулар.
Ыарыһахтар, мөлтөхтөр үлэни-хамнаһы кыайбаттарыттан бэйэлэрэ дьадаҥы, аҕыйах баайдаах буолаллара чахчы.
2. Кыратык, сылайбат курдук үлэлээһини үөрэхтээх буолуу үөскэтэринэн дьадаҥы өйдөөх-санаалаах дьон бары үөрэҕи эрэ эккирэтэ сатыыллара элбээтэ. Үлэҕэ нэһиилэ сүөдэҥнэһэр дьон тугу да элбэҕи оҥорботтор. Намыһах сайдыылаах дойдуга илии үлэтин кыайа-хото үлэлээһин сайдыыны аҕалар. Бары үлэһиттэрбит Суорун Омоллоон суруйбут «Күөх Көппөтүн» курдуктарга кубулуйдулар. Үөрэхтээх дьон субуотунньукка тугу эмэ үлэлээн дьодьуйдахтарына бу быһаарыы чахчы чуолкайданар.
Бары үөрэхтээх буолууга дьулуһуулара эт-сиин хамсаныыларга дьоҕурун аҕыйатан иһиитэ буор кут дьадайыытыгар тириэрдэр. Кыахтаах үлэһиттэр аҕыйаан иһэллэриттэн кэлиилэр, үлэни-хамнаһы кыайааччылар элбээтилэр.
3. Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин бэлэмигэр, аҕалан биэрэллэригэр үөрэнэн, өйөнөн хаалыыта сүрэҕэ суох оҥорор, өйө-санаата, хамсаныыларга үөрүйэҕэ дьадьайар. «Эт хантан кэлэрий» диэн ыйытыкка «Холодильниктан» диэн эппиэттиир улахан оҕо үлэлиир кыаҕа бэрт аҕыйах буолар. Элбэхтик утуйар киһини сахалар «Сүрэҕэ суох» диэн этэллэрэ умнууга хаалбыта ыраатта.
Элбэхтик утуйуу, сынньана сытыы үксээһинэ эт-сиин дьадаҥы буолан, хамсаныыларга үөрүйэҕин сүтэрбитин биллэрэр.
4. Бэлэм, халлаантан түспүт курдук кэлэр харчыны, баайы-малы ким да аанньа ахтыбат, ыскайдыыр кыаҕа улаатар. Дьадаҥы буолуу биир сүрүн уратытынан баар баайы-малы ыскайдаан бүтэрии буолар. Аатырбыт футболист Пеле кыайыытыгар ылбыт бириистэрин үлэлиир тэрилтэлэргэ, акцияларга кубулутан кыанар, баай киһиэхэ кубулуйбут буоллаҕына, бииргэ кыайыыны ситиспит доҕоро Гарринча бары бириистэрин сууйууга-сотууга, аһааһыҥҥа кубулутан, суох оҥорон дьадаҥытынан өлбүтэ.
Баар баайы-малы ыскайдааһын, суолтата суохха туһаныы дэлэйиитэ дьадаҥы буолууну бэлиэтиир.
5. Эт-сиин тутаах баҕата – аһааһын буолар. Минньигэстэн минньигэс аһылыгы эт-сиин сиэҕин-аһыаҕын баҕарар. Дьадаҥы өйдөөх-санаалаах киһи ас дэлэй буоллаҕына кыайан туттуммакка аһара аһаан уойар кыаҕа улахан. Аһыырга баҕа санаа киһи бэйэтин кыаҕыттан аһара барбатын киһи быһыылаах буолуу ирдиир. (1,7).
Эт-сиин атын, быстах баҕаларын толорууга дьадаҥы өй-санаа ордук кыһанар. Арҕааҥҥы дойдуларга сиэкис аһара барыыта эт-сиин баҕатын толоро сатааһын элбээбитин биллэрэр. Эт-сиин баҕатын толорор кыах кыайыылаах үлэ-хамнас мэһэйдээбэтинэн дьадаҥыларга аһара барыан сөп.
Аҕыйах баайдаах киһини дьадаҥы диэн этэрбит ситэтэ суох. Дьадаҥы буолуу диэн өй-санаа, буор кут ыарыыта.
Дьадаҥы буолуу өйтөн-санааттан тутулуга ордук улаханын кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Аҥардастыы чэпчэки үлэни көрдүү-көрдүү элбэхтик утуйа сытар киһи дьадаҥытыттан тахсар кыаҕа кыра.
Дьадаҥы диэн буор кут ыарыыта, кыайан хамсаммат, үлэни-хамнаһы кыайбат буолуута ааттанар. Дьадаҥы диэн олус өр кэмҥэ, хас да көлүөнэлэр усталарыгар нэһиилэ көнөр кыахтаах өй-санаа, буор кут ыарыыта буолар. Кыайан хамсаммат, үлэлээбэт, ситэ төҥкөйбөт буолуу буор куттан тутулуктаах. Быччыҥнар ситэ хамсаабаттара, уумматтара буор кут мөлтөҕүн, сайдыыта суоҕун биллэрэр.
Билигин ырыынак үйэтигэр дьон бары байыахтарын баҕара саныыллар. Бу үтүө баҕа санаа туоларын туһугар өбүгэлэртэн бэриллэр буор кут туһата улахан. «Баай дьадаҥыны уруурҕаабат» диэн этии буор кут уратыларынан быһаарыллара олус сөптөөх.
Дьадаҥы буолбат туһугар төһө кыах баарынан үлэлээн, оҥорон, тутан биэрдэххэ, эти-сиини уонна ону хамсатар буор куту утумнаахтык эрчийдэххэ эрэ табыллар. Кэлэр көлүөнэлэр дьадаҥы буолан хаалбаттарын туһугар эрдэттэн кыһанан, кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска, хамсаныыларга, үөрэтэн, буор куттарын эрчийии туһата улахан буолар. (2,48).
Туһаныллыбыт литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. "Саха сирэ. Эдэр саас" хаһыат. 28.11.2012.
2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.