Бэйэмсэх санаа

Бэйэмсэх санаа диэн киһи бэйэтин атыттартан араарынар санаата ааттанар.

Киһи санааларын үгүс араастарын саха дьоно былыр-былыргыттан үөрэтэн билэн тус-туспа араартаабыттар. Киһи бэйэтин «Мин» диэн биир курдук билиннэр даҕаны этэ-сиинэ уонна өйдөрө-санаалара, куттара тус-туспа буоланнар санаалара эмиэ тус-туһунаннар, бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэттэр.

Бэйэмсэх буолуу диэн хас биирдии киһиэхэ баар майгы көрүҥэ буолар. Киһи «Мин» диэн бэйэтин атын дьонтон туспа араарынар буолуоҕуттан сайдан барар бэйэтигэр, ордук этигэр-сиинигэр туһалаах хаачыстыба. Бэйэ кыаҕын билинэр буолуу, бэйэни дьон тэҥинэн тутта сылдьыы, бэйэни көрүнүү-истии барылара ити хаачыстыбаҕа киирсэллэр. Арай киһи бары майгыларын курдук аһара баран хаалбатаҕына, сиэри таһынан барбатаҕына, үчүгэйгэ тириэрдэр өй-санаа буолар.

Бэйэмсэх буолуу аһара баран хаалыыта «Мин эрэ» диэн этиинии элбээн барыытыттан саҕаланар. Киһи тугу оҥороругар, урут оҥорбутугар барытыгар ити этии бастаан иһэр уонна «Мин эрэ билэбин», «Миэнэ эрэ», «Мин эрэ эппитим курдук буолуохтаах» диэн этииниилэргэ тиийэн хааллаҕына, бэйэмсэх буолуу аһара барбыта бэлиэтэнэр.

Ханнык баҕарар майгы аһара баран хаалыытын сахалар сөбүлээбэттэр. Кэлин кэмҥэ улаатан иһэр оҕолор майгылара куһаҕан өттүгэр уларыйан иһэр диэн айманаллар. Кырдьык даҕаны обургу оҕолор олус ыар буруйдары оҥортууллара элбээтэ. Куоракка оскуолаҕа үөрэнэр кыргыттар биир саастыылаахтарын уонна кыра оҕону өлөрүүлэрэ ордук киэҥ аймалҕаны тарта.

Арҕааҥҥы дойдулар сабыдыаллара, үөрэх-билии эккирэтиитэ дьайан ыаллар барылара кэриэтэ билигин биир эбэтэр икки оҕолоох буолуулара тэнийдэ. Ыалга оҕо аҕыйаҕа төрөппүттэр үлэлэрин аҕыйатан, бэйэлэрэ лаппа сынньалаҥнык сылдьалларыгар тириэрдэр, бэйэмсэх санааларын күүһүрдэр. Үлэ оҥорон таһаарыыта мөлтөөһүнэ хамнас аҕыйаҕын үөскэтэн ыаллар дьадайыыларыгар тириэрдибитэ аны аҕыйах оҕолонууларыгар эмиэ төрүөт буолар.

Ыал буолуу сүрүн өйдөбүлүнэн киһилии быһыылаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы буолар. Арай социализм кэмин саҕана оҕолору иитиини-үөрэтиини государство аҥардастыы бэйэтигэр ылыыта кэлэр көлүөнэ дьон олохторун сыалын, соруктарын уларытан кэбиспитэ. Төрөппүттэр оҕолорун син-биир государство көрүө-истиэ диэн санааттан киһилии майгыга, сиэргэ-туомҥа, үгэстэргэ үөрэтэллэрин бырахпыттара.

Оҕо майгына үөскээн сайдыытыгар төрөппүттэр өйдөрө-санаалара олус улаханнык сабыдыаллыыр. Кыра оҕо өйө-санаата, ийэ кута сайдыытыгар аан маҥнай ийэ ылар оруола олус үрдүк. Оҕону киһилии майгыга иитиигэ уонна үөрэтиигэ ийэ оҕотун туһунан тугу саныыра олус улахан оруолу ылар. Кини оҕотун «Эн улахан киһи буоллуҥ», аны улахан киһилии быһыылан»,- диэн этэн, үөрэтэр буолуута оҕотун өйүн-санаатын уларытан, улахан киһи, киһилии киһи өйө-санаата, бэйэтин бэйэтэ көрүнэрэ, атыттарга көмөлөһөрө үөскүүрүн көҕүлүүр.

Ийэ оҕотун итинник этэн үөрэтэр, бэйэтигэр көмөлөһүннэрэр буоллаҕына, оҕотун өйө-санаата түргэнник сайдан, бэйэтэ быһаарыыны ылынар кыаҕа улаатан иһэр. «Отох киһи отутугар диэри улаатар» эбэтэр «Отутугар диэри өйө киирбэт» диэн этиилэр бааллара муомурбут киһи кырдьык да хойутаан сайдарын, өйө киирэрин быһаарар.

Урукку кэмҥэ элбэх оҕолоох ыаллар улахан оҕолоро бэйэтэ тугу эмэни кыайар буолуоҕуттан ыла «Улахан киһи» ааттанар, көмөлөһөр, үлэлиир. Бэйэтин бэйэтэ салайынан сылдьар буоларга, кыра бырааттарын-балтыларын көрөргө олох кыра эрдэҕиттэн эрчиллэр, үөрэнэр. Бу курдук иитиллибит оҕо киһилии майгылаах буола улаатарын урукку кэмҥэ улааппыт, билигин кырдьаҕас дьон киһилии майгылаахтара дакаастыыр. Ол кэмҥэ ийэ улааппыт, сиппит оҕотун «Эн кыраҕын, кыаммаккын»,- дии-дии эккирэтэ сылдьара букатын да биллибэт. Оҕолор эрдэ ситэн улахан дьон буола охсоннор, кэргэн ылан, дьиэ-уот тэринэ охсоллоро кэпсээннэргэ киирбиттэр.

Билигин биир эбэтэр икки оҕолоох эдэр, эмньик ийэлэр оҕолорун хаһан даҕаны, бытыктарын үктүөхтэригэр да диэри, «Улахан киһи буоллуҥ, бэйэҥ тугу эмэни быһаар, оҥор»,- диэбэттэр. Барытыгар бары бэйэлэрэ көмөлөһө, этэн биэрэ сатыыллар. Аны кинилэр эппиттэрин курдук оҥорботохторуна букатын да табыллыбат, хомойоллор, хоргуталлар. Оҕолорун куруук «Эн кыраҕын, кыаммаккын, мин эрэ көрдөхпүнэ-иһиттэхпинэ табыллаҕын»,- диэн үөрэтэллэр. Төрөппүттэр бэйэмсэх, «Мин оҕом» диэн санаалара оҕолорун өйүн-санаатын хам баттыыр, ситэ сайыннарбат, улахан киһи өйө-санаата киирэрин мэһэйдиир. Бэйэлэрэ куруук көрө-истэ сылдьалларыгар оҕолорун үөрэтэн, өйүн-санаатын сайыннарбакка, муомурдан кэбиһэллэр.

Айылҕа бары тыынар-тыыннаахтарыгар курдук оҕолоох ийэҕэ бэйэмсэх санаа үөскээн олохсуйар. Оҕолоох ийэ ити бэйэмсэх санаата оҕотун иитиитигэр уонна үөрэтиитигэр оҥорор буортуларын бу үлэбитигэр кыайан быһаардахпытына улахан кыайыыны оҥоруохпутун сөп. Тоҕус ыйы быһа оҕотун иһигэр илдьэ, иитиэхтии сылдьан төһө элбэхтэ «Мин оҕом, бэйэм эрэ киэнэ»,- диэн санаабыта буолуой? Ийэ түүннэри, күннэри иһигэр итинник саныы сылдьарыгар тиийэр. Бу санаата олус элбэхтэ хатыланан кини ийэ кутугар ууруллан хаалбыта ийэ өйүн-санаатын уларытан, оҕотун бэйэтэ бас билэрин курдук өйдөбүлү иҥэрэн, бэйэмсэх санаалаах оҥорор. Ийэ итиннэ эбии аны бэйэтэ бэйэмсэх соҕус буоллаҕына ити санаата ордук күүстээх буоларыгар тиийэр.

Биир эбэтэр икки оҕону иитиигэ ийэ бэйэмсэх санаата уларыйбакка бэйэтинэн сылдьар. Бу бэйэмсэх санаа оҕо улаатан, өйө-санаата уларыйан иитиитин аахсыбат буолан, оҕону иитиигэ биллэр уратылары киллэрэр. Оҕо улаатан истэҕинэ ийэ сыһыана эмиэ уларыйан, оҕотун туспа киһи, улахан киһи курдук көрөн киниэхэ сыһыанын уларытан биэрэр кэмэ син-биир кэлиэхтээх. Оҕо улаатан бэйэтэ туспа ыалы тэрийэр аналлаах. Бу өйү-санааны, аналы бэйэмсэх ийэ билиммэт. Оҕо өйүн-санаатын уларыйыыта кэмигэр, этин-сиинин сайдыытын кытта тэҥҥэ кэлэн иһиэхтээҕин ийэ аахсыбат. Кини санаатыгар оҕото син-биир кыра кыаммат курдуга хаһан да хаалбат. Оҕото куруук кини көмөтүгэр наадыйар, тугу да сатаабат, кыайан оҥорбот, кыаммат курдук буолан иһэрэ хаһан да уларыйбат.

Ийэ бэйэмсэх санаата оҕотун ордук күүскэ көрөрүгэр-истэригэр тириэрдэр. Ийэ аһара көрөрө, маныыра оҕотун өйүн-санаатын хам баттаан бэйэтэ быһаарынар күүһүн мөлтөтөр. Үгүстүк атын киһи этиитин ылына уонна толоро үөрэммит киһи дьону батыһан сыыһа суолга үктэнэн хаалара элбээн тахсар. Куруук көрүүгэ-истиигэ үөрэнэн «Отох киһи отутугар диэри үөрэнэр» диэн этиигэ кырдьык сөп түбэһэр киһиэхэ кубулуйар.

Үһүс оҕотун кэнниттэн ийэ аһара бэйэмсэх санаата дьэ сүтэр. Үһүс оҕотун кыайан көтөҕө сылдьыбат буолан улахан оҕотун туспа, сиэтэ сылдьарыгар тиийэр. Кыһалҕа кыһайан улахан оҕотун «Эн улахан киһи буоллуҥ, аны миэхэ көмөлөс»,- диэн этэн дьэ үөрэтэр. Улахан оҕото кыра оҕолору көрүүгэ-истиигэ көмөлөһөр буолан сайдара, улахан киһи өйө-санаата киирэрэ түргэтиир. Олус улахан эппиэтинэстээх буолууга кыра эрдэҕиттэн эрчиллэр. Кыра бырааттарын дуу, балтыларын дуу көрүү-истии киниэхэ салайар дьоҕурун сайыннарар. Кинини, улахан оҕону көрөн үтүктэн кыралар эмиэ түргэнник өйдөрө-санаалара сайдар, улахан киһи, киһилии киһи буолууга үөрэнэллэр.

Үөрэтэр киһи оҕоҕо сыһыана кини майгытын төрүттүүр. «Эн улахан киһи буолан иһэҕин»,- диэн үөрэтии оҕо улахан киһи буолууга тардыһар өйүн-санаатын сайыннарар, олох бары ыарахаттарын тулуйарыгар үөрэтэр. Сахалар «Олох ыарахан» диэн ааттыыллар. Бу этии барыта киһи өйүгэр-санаатыгар сыһыаннаах. Кыра эрдэҕиттэн барыта бэлэмҥэ үөрэммит киһиэхэ кыра туга эмэ тиийбэт эбэтэр суох буолуута кинини улахан трагедияҕа тириэрдэр.

Оҕону куруук «Эн кыраҕын, кыаммаккын»,- диэн этэ сырыттахха кырдьык кыаммат, мөлтөх, туохха барытыгар көмөҕө наадыйар киһи буола улаатарыгар олук ууруллар.

Оҕо этэ-сиинэ сайдан, үүнэн истэҕинэ, өйө-санаата эмиэ дириҥээн элбэҕи толкуйдуура эбиллэрин таба сыаналаан, бириэмэтэ кэлэн истэҕинэ «Эн улахан киһи буолан иһэҕин, киһилии майгыланан ис»,- диэн этэн үөрэтии киирэн биэрэн иһэрэ наада. Итинник этэн үөрэтии улахан киһи буолар баҕа санаа үөскүүрүгэр көмөлөһөр. Ийэлэр өйдөрүгэр-санааларыгар ити өйдөбүл төһөнөн эрдэ киирэр да, киһилии майгылаах кэлэр көлүөнэлээх буолууларыгар олук ууруллар. Урукку кэмнээҕи киһилии майгылаах дьон кыра эрдэхтээҕи кэмнэрин санааталлар эрэ, олохторо ыарахан, тиийиммэт эбиттэрин, эрдэттэн үлэлээн-хамнаан барбыттарын ахталлар. Кыра эрдэххэ олох ыарахан буолуута оҕо майгына үчүгэй, киһилии буолуутун хааччыйар.

Бэйэмсэх буолуу «Мин эрэ туспар» диэн өйдөбүлэ оҕо иитиитигэр олус улахан токуруйууну таһаарар. Улахан киһи, төрөппүт итинник санаата оҕотун бэйэтигэр олус бас бэриммит киһи оҥорор. Кини тугу эппитин барытын оҕото толорон иһэрин ирдиир буолан оҕо өйө-санаата киниэхэ утарылаһар, сөп түбэспэт буолуутун үөскэтэр. Бэйэмсэх ийэ оҕотун иитэригэр ордук бобуу, хаайыы өттүгэр салаллар. Маннык иитии-үөрэтии оҕо кыра кыаммат эрдэҕинэ төһө да үчүгэйин иһин, кэлин улаатан истэҕинэ төрүт сөп түбэспэт үөрэх буолар. Улааппыт киһи көрдөбүлэ уларыйан биэриитин итинник ийэ аахсыбат. Итинник иитии-үөрэтии көрдөбүлгэ сөп түбэспэт буолуута туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэр көлүөнэ иитиллэн улаатан тахсарыгар тириэрдэр.

Ыал соҕотох оҕото бэйэмсэх буола улаатарыгар олук ууруллар. Төрөппүттэрэ тугу үлэлээн-хамсаан булбуттара-талбыттара барыта оҕолоругар тиксэр, кини баҕатын толорууга туһаныллар буолан бэйэмсэх, миэнэ эрэ диэн өйдөбүлэ уруттаан иһэр. Икки төрөппүт уонна түөрт эһэ, эбэ буоланнар соҕотох оҕону аһара көрөн-истэн, маанылаан атаахтатан кэбиһэллэр.

Кыра эрдэҕиттэн соҕотоҕун иитиллибит оҕо бэйэтэ улааттаҕына, биир оҕоттон ордук оҕоломмот кыахтанар. Кини өйүгэр-санаатыгар хас да оҕолоох буолуу өйдөбүлэ кыайан киирбэт. Оннук өй-санаа оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн иҥэриллибэтэх буолан, кэлин киирэн иҥэрэ уустук боппуруоска кубулуйар. Аҥардас ийэ ииппит оҕото кэргэнэ суох сылдьара быдан элбэхтик бэлиэтэнэр.

Биир оҕолоох ийэ аны бэйэтэ эмиэ бэйэмсэх санааҕа оҕустарар. Оҕотун бас билэр, миэнэ эрэ диир санаата олус күүстээх буолан оҕото улаатан истэҕинэ аһара сабардаан, бэйэтин бэйэтэ кыайан салайыммат киһини улаатыннарар.

Олох сайдан, бары барыта дэлэй буолан иһиитэ оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ улахан уустуктары киллэрэр. Төрөппүттэр оҕолорун иитиилэригэр сымнаан, аһара маанылаан, көрөн-истэн, атаахтатан кэбистэхтэринэ оҕолоро бэйэлэринээҕэр мөлтөх, аһара бара сылдьар санаалаах буола улааталлар.

Аныгы биир эбэтэр икки оҕолоох ийэлэргэ ордук чиҥ, кытаанах санаалаах буолуу эрэйиллэр. Оҕону чиҥник, дьиппиэнник, ол эрээри хам баттаабакка, бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран, сайдыы-үүнүү диэки тардыһыннаран иитиэххэ, үөрэтиэххэ наада. Ийэлэргэ бу курдук өй-санаа киириитэ, былыргы дьон быһаарыыларынан олох ыараатаҕына эрэ киирэр. "Олох ыараатаҕына - омук күүһүрэр» диэн этэллэр. Билигин өй-санаа сайдыбыт кэмигэр, киһи үөрэҕи-билиини салгын кутунан ылынан сайдар буоллаҕына, ийэлэр бэйэмсэх санааларын суох оҥорон, оҕолорун киһилии өйдөөх-санаалаах киһи оҥоруохтарын эмиэ сөп курдук. Ийэ оҕото улаатан, өйө-санаата сайдан иһиитин учуоттуура хайаан да эрэйиллэр көрдөбүл буолар. (1,34).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.