Бэйэ киһитэ

Бэйэ киһитэ диэн аймахтыы эбэтэр чугастык билсиһэр киһи аата.

Дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара билсиһэн-көрсүһэн иһэллэриттэн, бииргэ үлэлииллэриттэн, биир интэриэстээхтэриттэн тутулуктанан сыыйа-баайа уларыйан, ордук чугаһаан, дириҥээн барар. Бииргэ үлэлиир-хамсыыр дьон биир сыаллаах, соруктаах, эбии дьарыктаах буоллахтарына, билсиһиилэрэ ордук киэҥ уонна дириҥ буолар.

Бииргэ үлэлиир дьон бары кэриэтэ бэйэ-бэйэлэригэр бэйэ киһитэ буолууга дьулуһаллар, билсиһэ, көрсүһэ, бииргэ аһыы сатыыллар. Бииргэ аһааһын билсиһиини түргэтэтэрин былыргыттан билэллэр. Салайааччыга бэйэ киһитэ буолуу биллэр үчүгэйдээх, элбэх барыстаах, туһалаах буоларын киһи барыта билэр, кыаҕа тиийэринэн туһана сатыыр. Туора туттар, атын санаалаах киһини туората, туһа тахсар дьыалатыгар кыттыһыннарбат буола сатыыллара эмиэ биллэр.

Бэйэ киһитэ буолуу хардары-таары харыстаһыыны, көмүскэһиини үөскэтэр, сайыннарар. Биир кыра тэрилтэ иһигэр бары бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктананнар бэйэ киһилэрэ буолууга тиийдэхтэринэ, хардарыта аһара харыстаһаннар, араас сыыһаларын-халтыларын саба сатааннар, тута-бааччы көннөрбөккөлөр уопсай үлэлэрин оҥорон таһаарыыта аҕыйаан, намтаан, үлэни кыайбатахтарына тэрилтэлэрэ дьадайыан, сабыллыан да сөп. Биир кыра тэрилтэ сабыллара элбэхтэргэ туох да куһаҕаны аҕалбат, хата атыттарга үөрэх буолан үлэни тупсарыыга, оҥорон таһаарыыны үрдэтиигэ туһата элбиирин конкуренцияны үөскэтэн ырыынак кэмигэр туһаналлар.

Улахан тэрилтэ, государство сайдан иһэр, саҥа кыайыылар дьон өйүн-санаатын өрө тардар, түмэр кэмнэригэр үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта үрдүк, туһаны аҕалара көстөр, биллэр. Тэрилтэлэр хардарыта-таары күрэстэһэллэриттэн, илин былдьаһалларыттан үлэ-хамнас сайдыытын үрдүкү таһымын ситиспит тэрилтэ баһылаан салайар кэмэ кэлиитэ сайдыыны аҕалар кыахтанар. Атын үүнүүнү, сайдыыны, тупсууну ситиспэтэх тэрилтэлэр күрэстэһииттэн туораан, саҥа, атын суолу булунан, үлэни-хамнаһы тупсарынан, саҥалыы сайдыыны ситиһэргэ бэлэмнэнэллэригэр тиийэллэр.

Государство мөлтөөн, үлэ-хамнас сатарыйбыт кэмнэригэр бииргэ олорор омуктарга туспа барыы, атын суолунан сайдыыны, үүнүүнү ситиһэ сатааһын өйүн-санаатын күүһүрдэр. Кыра омуктар уһун үйэлэригэр олорбут сирдэрин күүһүнэн былдьааһын өйдөспөт буолууга тириэрдиэн сөп. Омуктарга өйдөстөт буолуу аһара баран сэриилэһиигэ, өлөрсүүгэ тиийиитэ арахсыы, туспа барыы өйүн-санаатын күүркэтэн “Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй” диэн этиигэ тириэртэҕинэ, ханнык да репрессия кыайан тохтоппот кэмэ кэлиэн сөп.

Экономиката мөлтөх, коррупцияҕа ылларбыт государство дьон олоҕун тупсарар кыаҕа кыра. Кыра эмэ барыс киириитин чиновниктар, салайааччылар бэйэлэрэ үллэстэннэр аһара байан иһиилэрэ уонна үлэһиттэр дьадайыылара үксээһинэ икки өрүт; баай уонна дьадаҥы утарсыыларын улаатыннаран, дириҥэтэн иһэр. Үлэһит дьон олоҕун, үлэтин-хамнаһын кыайан тупсарбакка эрэ сайдыыны ситиһии диэн ситэтэ суох өйдөбүлгэ кубулуйар.

Салайар былаас коррупцияҕа ылларыытын былааһы төрдүттэн уларытыы эрэ тупсарар кыахтаах. Биир партия салайар былааһа сотору кэминэн, бары бэйэ киһитэ буолбуттарын кэннэ, улахан коррупцияҕа ылларарын дьон-норуот дакаастаабыттара ыраатта, сэбиэскэй былаас эстибитэ эрээри, ол биһиэхэ таба өйдөммөт. Биир партия салайыыта тула өттүбүтүгэр «бэйэ дьоно» үөскүүллэригэр уонна бэйэ-бэйэлэриттэн кытаанахтык тутуһа, сосуһа, тардыһа, көмөлөһө сылдьалларыгар тириэрдэрэ сайдыыны ситиһиигэ, уларытыылары киллэриигэ туһата аҕыйах.

Киһи киһиэхэ сыһыаныгар бэйэ киһитигэр кубулуйуу сотору кэминэн кэлэр. «Плохой да свой» диэн этии итини олус табатык быһаарар. Куһаҕан да буоллар бэйэ киһитэ хаһан баҕарар сымнаҕас, аһыныгас сыһыаны, элбэх хамнаһы, эппиэтэ суох үлэни эрэйэрэ сайдыыны ситиһэргэ аналланар үлэ-хамнас ыарахан, кытаанах, халбаҥнаабакка толоруллуохтаах көрдөбүллэригэр сөп түбэспэт.

Үлэ-хамнас хаһан баҕарар кытаанах көрдөбүлү, ирдэбили, эппит тылы толорору, сыыһа-халты туттубат буолууну эрэйэрин бэйэ киһитэ буолуу буортулуур, суох оҥорор. Аһара аһыныгас буолуу үлэҕэ-хамнаска эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыыга эмиэ сөп түбэспэт. Үлэҕэ ирдэбил суох буолуута үлэ-хамнас сатарыйыытыгар тириэрдэр холобурдара элбэхтэр. Элбэх киһи бииргэ үлэлииллэрэ хас биирдии киһи бэйэтин өлүүтүн толору, үчүгэй хаачыстыбалаахтык оҥорор буоллахтарына эрэ табыллар, уһуннук бииргэ үлэлиир кыахтаналлар.

Биир партия салайыыта бэйэ киһитин салайар үлэҕэ олордууга төһө да табылларын, туһалааҕын да иһин, бу киһи үлэһит быһыытынан хаачыстыбатыгар улахан суолтаны биэрбэттэрин үөскэтэринэн үлэни-хамнаһы сайыннарыыга сөп түбэспэт.

Дьон-аймах сыһыаннарыгар түргэнник бэйэ киһитэ буолууга тириэрдэр быһа суоллар баалларын билэр дьон туһаналлар. Олор араастара манныктар:

1. Бэйэ омуга.

2. Билсиһэр аймахтыылар, биир дойдулаахтар.

3. Үчүгэйдик билсиһэр буолуу.

Салайар былааска барыта бэйэ дьоно олордохторуна бары бэйэ-бэйэлэрин харыстаһыыларыттан, аһыныыларыттан, бэйэлэригэр туһааннаах үлэ көрдөбүллэрин намтатыыларыттан олох сайдыыта бытаарар, бэйэ дьоно байыылара, мааныланыылара, талбыттарынан сылдьыылара, сууту-сокуону билиммэттэрэ саҕаланан сайдар. Төһө эмэ өр кэмҥэ биир партия, коммунистар салайыыларынан олоро сатаан, «застой» кэмигэр тиийэн Сэбиэскэй Сойуус үрэллиитигэр тириэрдибиттэрин билэр эрээри син биир, «кэһэтэр кыраабылы» хатылаан үктүү тураллар. Билигин биһиэхэ Россияҕа итинник олоҕу эмиэ эргитэн аҕаллылар.

Бэйэ киһитэ буолууга араас суоллары туһанан быһалыы, түргэнник эмиэ тиийиэххэ сөп:

1. Кэһиини, бэлэҕи дэлэччи туһаныы.

2. Хардарыта туһалаах буолуу.

Салайааччылар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар хардары-таары туһаны оҥорустахтарына түргэнник бэйэ киһитигэр кубулуйар кыахтаналлар. Кинилэр бэйэ киһитэ буоллахтарына, араас сыыһа-халты туттунууларын сабыналларыгар көмөлөөҕүн таһынан, суукка-сокуоҥҥа түбэһээри гыннахтарына хардарыта быыһаан ылсыһыахтарын сөп. Бу быһыы ордук эдэрдэр оҥорор сыыһа-халты туттунууларын сабыыга арылхайдык көстөр.

Сыыһа-халты туттубут бэйэ киһитин суут-сокуон көрдөбүллэриттэн быыһаан, көмүскээн ылыы бэйэ дьонун сүрүн сыалларынан, соруктарынан буолар. Ол курдук бэйэ киһитэ буолбут киһи элбэҕи билэриттэн, атыттары бэйэтин кытта соһуон сөбүттэн, быыһаатахха эрэ табыллар балаһыанньата хайаан да үөскүүр. Суут-сокуон көрдөбүллэрэ араас суолталаахтык туттуллуулара, бэйэ киһитин чэпчэкитик, атын, туора киһини ыараханнык түбэһиннэрии олоххо дэлэччи көстөр быһыы буолла.

2015 сыллаахха суруйааччы Н.Лугинов утары иһэр массыынаҕа тахсан биэрэн абаарыйаны оҥорон оҕо өлүүтүгэр тириэрдибитэ. Народнай суруйааччы сууттаммакка быыһаммыта.

Н.Грибчатов диэн “Якутия” хаһыат редактора олус түргэнник айаннаан иһэн сыыһа туттан биир киһини өлөрөн, икки киһини дэҥнээн баран сууттамматаҕа, атын үлэҕэ көспүтэ эрэ.

Массыыналар быыстарынан олус түргэнник айаннаан иһэр мотоциклы таба көрбөккө массыынатынан киирэн биэрэн киһи өлүүтүгэр тириэрдибит, чиновниктары кытта бэйэ киһитэ буолбатах врач С.Н.Алексеевы аһара кытаанахтык сууттааһын буола сылдьар.

Улахан эппиэттээх, уустук үлэни толорууга бэйэ киһитэ буолан кытаанахтык тутуһуллуохтаах быраабыланы кэһии, тутуспат буолуу улахан саахалга тириэрдэрин бомбардировщик самолеттар салгыҥҥа харсыһан сууллуулара көрдөрөр. Майор Гильмитдинов хаста даҕаны самолетун аһара чугас аҕала сылдьыбытын подполковник Середа сэрэтэн этэн көрбүтүн аахайбакка олус чугаһаан, харсыһыыны оҥорбута дакаастаммыта. (1,65). Бу быһыы бииргэ сулууспалыы сылдьан бэйэ киһитигэр кубулуйууттан, сэрэтиини аахсыбат буолууттан сыыһаны көннөрүммэккэ, алдьархайга тириэрдии холобура буолар.

Элбэх ахсааннаах кыра тэрилтэлэргэ бэйэ дьоно кыахтара баарынан үлэлээһиннэрэ, бэйэ бэйэлэрин кытта куоталаһыылара сайдыыны түргэтэтэр кыаҕы улаатыннарар буоллаҕына, улахан, элбэх үлэһиттээх тэрилтэлэргэ бары бэйэ дьоно буолуулара үлэни-хамнаһы атахтыыра, сайдыыны ситиһиини бытаардара быһаарыллар. Тоталитарнай, биир киһи салайар былааһа салайааччылар бары, бэйэ-бэйэлэригэр бэйэ киһитэ буолууларын үөскэтэринэн сотору кэминэн государство бэйэтэ мөлтөөн-ахсаан барыытыгар тириэрдэр кыаҕа улахан. Бу быһаарыы улахан государство, Сэбиэскэй Сойуус үлэтэ-хамнаһа сатарыйан, эстиитинэн, үрэллиитинэн дакаастанар.

Сайдыылаах омуктар салайааччылар бары бэйэ киһитигэр кубулуйууларын быыбардар көмөлөрүнэн суох оҥороллор. Кэмиттэн кэмигэр кэлэн иһэр быыбардар салайааччылар бары уларыйалларын, атыттарынан солбуллан иһэллэрин үөскэтэллэрэ бэйэ киһитигэр кубулуйалларын тохтотор.

Туһаныллыбыт литература

1. «Якутск вечерний» хаһыат. 9 апреля 2010 г.