Бордоҥ (Сунтаар нэһилиэгэ)
Бордоҥ нэһилиэк. Сунтаар улууһун нэһилиэгэ, киинэ Сардаҥа.
Улуус кииниттэн 40 км. арҕаа диэкки Бүлүү өрүс үрдүгэр турар. Нэһилиэнньэтин ахсаана 1020 киһи (2007 сыл).
Нэһилиэктэн төрүттээхтэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- 1931 сыл кулун тутар 19 күнүгэр төрөөбүтэ Кондратьев Аким Андреевич (19.03.1931—2001) — учуутал, поэт, суруналыыс.
- 1939 сыл олунньу 1 күнүгэр төрөөбүтэ Сантаев Николай Маркович — кинодокументалист,
Ылыллыбыт сирэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- Якутская АССР, словарь-справочник, Якутск, 1980 г.
=БОРДОҤНОРУ ТӨРҮТТЭЭБИТ БОРДОҤ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Бордоҥнор баһылыктарын аата Бордоҥ эбит. Баһылык аатынан ааттанан, туспа аҕа ууһун тэнитэн билигин Хаҥалас улууһун сиригэр, Сиинэ уонна Ботуобуйа үрэхтэрин төрдүнэн олорбуттар. Топонимист Иванов М.С.-Багдарыын Сүлбэ 1984 с. Сиинэҕэ бара сылдьан олохтоох кырдьаҕастартан ыйыталаһан «Бордоҥ Арыыта» уонна «Бордоҥ Өтөҕө» диэн микротопонимнары суруйан ылбыта. Совхоз охотоведа Турахов Н.П. киниэхэ маннык быһааран кэпсээбит: «Буотама саамай үрдэ. Былыр баай киһи олорбут. Сылгылаах эҥиннээх». Өссө чиҥэтэн бордоҥнор Сиинэҕэ олорбуттарын туоһутун XVII үйэтээҕи нууччалар дьаһаах хомуйбут кинигэлэриттэн булан элбэҕи ааҕыахха сөп. Холобур, биир докумуоҥҥа ахтылларынан Бүлүүгэ көһөн кэлэн олохсуйбут бордоҥнортон сорохтор 1650-с сс. «уоспаттан куотан дойдуларыгар Сиинэлэригэр төттөрү бардылар» диэн суруйаллар. Бордоҥ тойон уонна кэлин 1634 с. нууччаларга дьаһаах төлөөн барбыт. Бордоҥ тойон 8 уоллаах этэ: Оросей, Дегудер (сороҕор Дебидер), Девуня, Сорося, Оргузей, Тебейна, Торчок, Голкак. Тыгыны кытта ыпсаласпыт, бииргэ утарсыбыт саха боотурунан Бордоҥ буолар. Кинилэри биир хаҥаластар курдук нууччалар сурукка киллэрбиттэр «Хаҥаластар Тыгын уонна Бойдон улаханнык утарыластылар, бэриммэтилэр. Кинилэри элбэх сэриилээх кэлэн кыайыыһыбыт» диэн Галкин суруйар. Тыгын уонна Бордоҥ аттаах сэриитэ нууччалар Аллантан кыайан-хотон, халаан истэхтэринэ тоһуур оҥороллор. Манна Галкин этэрээтэ хотторон куотар. Бу иннинэ 1630 с. нуучча кэлэн халаан, өлөрөн-өһөрөн барбытыгар 4 кинээһи кытта кыттыһан, сэрии туруорбут кинээстэр истэригэр Бордоҥ тойон баарын докумуоннар туоһулууллар. Мангазея хаһаактара Ленаҕа кэлэн күүс өттүнэн киис хомуйаллара. Сахалар ону сөбүлээминэ, утары тураллар, ол курдук ох саалаах, тимир куйахтаах, ыҥыыр аттаах Мэҥэ тойоно Бурууха, Нөөрүктээйи тойоно Кириинэй, Бордоҥ тойон, Боотулу тойоно Нуоҕуй, Аммаҕа олохтоох тойон Нарыыкаан баһылыктаах сахалар нууччалары төгүрүйэн кириэппэскэ сыл аҥаара хаайа сыталлар. 1630 с. сэтинньи ыйыттан 1631 с. ыам ыйыгар дылы хаайбыттар, ол гынан баран биллибэт биричиинэнэн остуруогу хаалларан тарҕаһан хаалаллар, онон туһанан нууччалар куоталлар. Ити кэнниттэн 1631 с. саас аны Енисей атамаана Иван Галкин этэрээтэ Ленаҕа тиийэн кэлэр, эмиэ күүс өттүнэн дьаһаах хомуйан киирэн барбыт. 1630 с. утарыласпыт биэс кинээстэн Сергуй, Бурууха, Ногуй утарылаһа сатаан бастыҥ дьоннорун сүтэрэн, бэринэн түүлээх биэрэллэр. Оттон Бордоҥ тойон аны хаҥаластар баһылыктарын Тыгыны кытта аттаах, куйахтаах күүскэ сэбилэммит сэрии тэринэн, нууччалар Аллан диэкиттэн кэлэн истэхтэринэ тоһуйаллар, кырган куоттараллар. Галкин кинилэртэн тыынын тэскилэппитин туһунан ыраахтааҕытыгар бу курдук суруйар: «... Князец Тынина, да князец Бойдон живут на реке на Лене и с нами, холопами твоими, дрались по вся дни и твоего государева ясаку нам не дали и нас, государь, холопей твоих, не хотели ис своей земли выпустить». «Улаханнык сэбилэнэн кэлэн биһиги кинилэри кыайыыһыбыт» диэн буолар. Чахчы оннук быһыы-майгы буолбута. Элбэх сэрии дьоно Енисей, Томскай остуруоктарыттан кэлэллэр. Ол курдук 1632 с. Бекетов этэрээтэ, 1633—1636 сс. Галкин, Копылов, Поярков холбоһуктаах этэрээттэрэ кэлэллэр. Бордоҥ тойон 1631 с. кэнниттэн нуучча суругар ахтыллыбат, хайдах-туох дьылҕаламмыта биллибэт. Арай 1633 с. Галкины силиэстийэлээһин үҥсүү суругар «Галкин олохтоох дьону түүрэйдээһиниттэн, куһаҕан сыһыаныттан Тыгын уонна Бордоҥ нуучча илиитигэр киирбэтилэр, бэриммэтилэр» диэн ахтыллар. Бордоҥ уолаттарын уонна сиэннэрин ааттара Бүлүү өрүс үөһээтигэр тутуллубут симиэбийэҕэ олохтоох нуучча сулууспалаах дьоно дьаһааҕы хомуйбут кинигэлэригэр 1643 с. саҕалаан 1704 с. дылы элбэхтик ахтыллаллар, сурукка тиһиллибиттэр.