Бах таҥара үөскээһинэ

Бах таҥараны олус былыргы кэмнэргэ сахалар үөскэппиттэр.

Уһун үйэлэргэ киһи өйө-санаата сайдан, билиитэ кэҥээн истэҕинэ, баҕа санаата, таҥарата эмиэ уларыйан биэрдэҕинэ эрэ табыллар, саҥалыы сайдыы суолугар киирэр кыахтанар. Олус уһун үйэлээх сахалар былыргы билиилэрин умнубакка, хаалларан кэбиспэккэ билигин даҕаны илдьэ сылдьалларын таҥаралара элбэхтэрэ биллэрэр. Киһи өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ, булду эрэ бултаан аһыыр-таҥнар эрдэхтэринэ үөскээн сайдыбыт таҥаралар ааттара саха тылыгар киирэн иҥэн, билигин да умнуллубакка сылдьаллар.

Саха тыла олус былыргы кэмҥэ, киһи өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ үөскээбит тыл. Бу тыл олус былыргытын киһи оҥорор быһыыларын биллэрэр биирдии сүһүөхтээх тыллара элбэҕэ быһаарар. Ол курдук ый, ай, ыл, оҥ, ой, ыс, ык, тут, хап, быс, уун диэн тыллар киһи өйдөөн-санаан оҥорор, бу оҥорбутуттан туох эмэ туһалаах быһыы үөскүүрүн биллэрэр маҥнайгы тыллар буолаллар. Сахалар киһи өйө-санаата саҥа сайдан, тугу эмэ туһалааҕы оҥорор буолан истэҕинэ үөскээбиттэрэ итинник быһаарыллар.

Киһи кыылтан уратыта диэн оҥорор быһыыларын өйдөөн-санаан, бу быһыытыттан туох содул, куһаҕан үөскүүрүн эрдэттэн быһааран баран оҥорорунан уратыланар. Киһи оҥорор быһыылара киһи быһыыта диэн сахалыы ааттаналлар.

Саха тыла киһи өйө-санаата сайдыытын кытта тэҥҥэ сайдыбыт тыл буоларын билинэн, итэҕэйэн иһэллэр. Киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөскээн сылдьыбыт таҥаралар ааттара саха тылыгар иҥэн сылдьаллар. Киһи өйө-санаата кыыл өйүттэн-санаатыттан саҥа сайдан, тупсан таҥаралаах буолан истэхтэринэ үөскээбит кыыл, көтөр таҥаралары сахалар билэллэр. Олус былыргы киһи бултаан эрэ аһыыр эрдэҕинэ улахан булчут кыыллар, көтөрдөр курдук араас булду кыайа-хото бултуур баҕа санааланар кэмигэр үөскээбит хотой, суор таҥаралары билэллэр, билигин да ытыктыыллар.

Олус былыргы кэмнэргэ бииргэ олорбут, биир төрүттээх, биир үлэлээх-хамнастаах омуктар таҥаралара биир буолар. Сахабыт тылыгар таҥаралар тустарынан билиилэр киирэн сылдьалларын булуталаан ылыахпытын сөп.

- “Сах” таҥара аата “сах билэр”, “сах сиэтин” диэн этиилэргэ иҥэн сылдьар уонна “Сах” таҥара уот буоларын чуолкайдаан биллэрэр. Аан дойду үрдүнэн аан бастаан тимири уһаарыыны баһылаабыт, тимир оҥоһуктары оҥорон тарҕаппыт тимир уустарын “Сах” таҥараларын аатынан саха омуга ааттаммыт. (1,22).

- “Син” диэн былыргы таҥара баарын “синим биир”, “син билэр”, “синигэр түспүт” диэн этиилэр бааллара биллэрэр. Билигин кытайдар “чина” диэн ааттаналлара “Син” таҥараттан сибээстээх.

- Өссө былыргы төрүппүт нууччалары кытта биирин сахаларга “Бах” таҥара баар буола сылдьыбыта биллэрэр. Тимири аан бастаан уһааран туһаҕа таһаарбыт бахсы уустара, тимир уустарын айыылара Кытай-Бахсы сахаларга бааллар.

Среди самых деятельных покровителей людей племени айыы постоянным вниманием сказителей пользуется третий сын Үрүҥ Айыы Тойона – Кытай Бахсыылай или Кыдай Бахсы. Он является духом-создателем великих кузнецов и шаманов. (2,136).“Бах” таҥара баара баҕа санаа таҥара буоларын чуолкайдык быһааран дьоҥҥо тириэрдэр уонна сахалыы өй-санаа, үөрэх бу таҥараны үөскэппитин биллэрэр. Билигин “бог” диэн нууччалар таҥараларын ааттыыллар.

Баҕа диэн баҕа санаа ааттанарын тэҥэ, кыра уу үөнэ баҕа диэн ааттаах. Баҕа эмиэ “бах” диэн саҥарар. “Бах-бах” диэн саҥатыттан баҕа диэн ааттаммыт уонна таҥараҕа сыһыана аата эрэ буолар.

Баҕа санаа сарыабыната диэн өйдөбүл нууччаларга баар. Баҕа диэн тыл хас да суолталааҕын нууччалар билбэттэриттэн бу сахалыы баҕа диэн өйдөбүл тыыннаах баҕаҕа көспүт. Ол иһин нууччаларга Принцесса Лягушка диэн баар буолбут.

Баҕарар диэн тугу эмэ баҕара саныыр диэн өйдөбүллээх. Киһи баҕа санаата үгэс буола уларыйдаҕына уһун кэмҥэ уларыйбат үгэһи, таҥараны үөскэтэр. Уһун кэмҥэ уларыйбат үгэскэ кубулуйбут баҕа санаа таҥараҕа кубулуйар.

Сахаларга “Бах” диэн таҥара баар буола сылдьыбыта бахсы уустарыттан биллэр. Бахсы тимир уустара сахалар төрүттэринэн буолбуттар. Олус былыргы кэмнэргэ кытайдары кытта бииргэ олоро сылдьыбыт, тимири уһаарыынан, уһаныынан дьарыктаммыт бахсы уустара “Бах” таҥара аатынан ааттаммыттар. Онтон сахалартан салгыы үөскээбит былыргы түүрдэргэ бахсы диэн итэҕэли тарҕатааччы ааттанара итэҕэл салгыы бэриллэн иһэрин биллэрэр.

Бахсы тимир уустара хаҥаластар кэлиэхтэрин иннинэ элбэх тимирдээх сирдэргэ олохсуйан тимири уһаарыынан, уһаныынан дьарыктаммыттар. Соҕуруу дойдуларга уһун үйэлэргэ сылдьан тимири уһаарыыга, уһаныыга үрдүк сайдыыны ситиһэн баран төннөн кэлбит хаҥаластарга үтүрүттэрэн хочоттон үрэхтэргэ тахсыбыттар. Сахаларга бахсы уустарын билигин да суолтатын сүтэрэ илик Бахсы айыыта харыстыыр, умуннарбат.

Билигин “Бах” таҥара нууччаларга “бог” диэн ааттанан киэҥник тарҕанан сылдьар. Мурад Аджи ол туһунан маннык суруйар. Обращение “Бог”, “Бох”, “Боже”, встречаются только у народов, чья история связана с тюрской. (3,259).

Баҕа санаа олохсуйбута, үгэскэ кубулуйбута таҥара буоларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. Сахаларга олус былыргы кэмнэргэ “Бах” таҥара баар буола сылдьыбыт бэлиэлэрэ тылга иҥэн сылдьаллар.

Бахтайбыт диэн тыл өлбүт диэн суолталаах. Өлүү кэнниттэн киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа, арахсан барарыттан таҥараҕа тиийбит, таҥаралаабыт, айыы буолбут, барбыт диэн өйдөбүллэр үөскээн туттулла сылдьаллар.

“Бах” диэн таҥара аата. Олус былыргы таҥара. Киһи оҥорор быһыылара баҕа санааттан тутулуктаахтарын биллэрэн таҥараҕа кубулуйбут. Баҕа санаа суолтата арыллан, киһини баҕа санаата салайара биллибитин кэннэ “Бах” таҥара үөскээн тарҕаммыт.

Хас биирдии эр киһиэхэ баҕа санаатын дьахтара өйүгэр-санаатыгар олохсуйан сылдьар. Үгүс уолаттарга бу баҕа санааларын дьахтара ийэлэрин курдук буолара саарбахтаммат. Саха эр дьонун баҕа санааларын дьахтара маҕан дьүһүннээх, хара харахтаах уонна көнө атахтаах. Саха дьоно бу баҕа санааларын толорон иһэллэриттэн кэнники үйэлэргэ сахалар эттэрэ-сииннэрэ тупсан, уҥуохтара улаатан, атахтара көнөн иһэллэр.

Былыргы кэмнэргэ сахаларга баҕа санаа үгэскэ кубулуйбута таҥара буоларын биллэрэр “Бах” таҥара баар буола сылдьыбыта итинник дакаастанар. Нууччалар сахалартан арахсан туспа омук буолууларын билиниилэригэр илдьэ барбыттарыттан билигин сахалар тылларыгар өйдөбүлэ эрэ хаалан хаалбыт.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.

2. Уткин К.Д. Сборник трудов: в 16 кн. – Якутск: Бичик, 2004. – Кн. 9: Религиозные и философские воззрения коренных народов Якутии. – 2010. – 216 с.

3. Аджи М. Европа, тюрки, Великая степь. – М.: АСТ, 2007. – 473 с.