Балаҕан

Монголияҕа үгэс буолбут балаҕан.

Балаҕан эбэтэр туруорбах дьиэ — туруору мастартан өйөөн оҥоһуллубут дьиэ. Кыра, куһаҕан балаҕаны өссө ыыспа дииллэр.

Саха балаҕанын ис-тас оҥоһуута. Балаҕан араамата (сүгээйитэ?) баҕаналартан, онно ууруллубут өһүөлэртэн турара. Ол өһүөлэргэ холлоҕос мастары туруору кэккэлэтэн эркиннэрин туруораллара. Балаҕан аллараа өттө саллаҕар; үрдэ томтоҕор, самыыр хоппотун диэн икки өттүгэр иҥнэри оҥороллоро. Буорунан сыбыыллара, кырыһынан хайаллара. Балаҕан иһин хотугулуу-илин өттүгэр титириктэри иҥнэри соҕус төгүрүччү кэккэлэтэн баран, сигэнэн кэлгийэн, кумахтаах туойу симэн сутуруо (көмүлүөк) оһоҕу оҥороллоро. Онтукаларын оҥо хаһан, уот оттор сирдииллэрэ уонна үөлэстииллэрэ. Мас ытыыска буор симэн холумтанныыллара, онно ас астыыллара, таҥас куурдаллара. Оһох иннин үөһээ өттүн, сүүһүн «хабаҕал», оттон үөлэс балаҕан үрдүттэн быгарын «хоро» диэн ааттыыллара. Хаҥас диэки быыс хаппахчы диэн баара, онно дьахтар, кийиит, хотун олороро. Төгүрүччү, эркини кэрийэ тоҕуска тиийэ ороннордоох буолара, ороннор тус-туспа олох диэн ааттаахтара. Киирэр аантан саҕалаан атах орон, орто орон, биллэрик орон, бастыҥ орон диэн ааттаналлара. Онтон кэтэҕириин уонна хаҥас ороннор кэлэллэрэ. Балаҕан хотон диэки эркинигэр иһит ороно турара. Оһох кэннигэр мастарын кыстыыллара. Чиэс мастар, көхөлөр бааллара. Дьадаҥы хоноһо атах ороҥҥо, мааны ыалдьыт бастыҥ эбэтэр биллэрик ороҥҥо утуйаллара. Дьиэлээхтэр оронноро кэтэҕириин уонна хаҥас ороннор буолалара.

17-с үйэҕэ уонна 18-с үйэ саҕаланыытыгар саха балаҕаннара түннүктэрэ суоҕа үһү./…/ Кэнники балаҕаны эргиччи 6-7 түннүктүүллэрэ, онтукаларын кыһынын бастаан утаа хаарынан, хойутуу мууһунан сабаллара. Сарсыарда аайы, сырдык буоллун диэн, кырыатыыр идэлээхтэрэ. Сааһыары улам чарааһаан,тиһэҕэр тиийэн тэстэн хаалара. Оччоҕо муус түннүгү устан сүөһү кэнэҕискитинэн, хабаҕынан эбэтэр туоһунан, тымтыгынан сабаллара. Ити муус түннүгү уларытар кэм муус устар ый диэн ааттаммыт. (Оччолорго даҕаны ити ыйга өрүскэ,үрэххэ муус устубат этэ.) 19-с үйэ бүтүүтүн диэки түннүктэрин иилиир (араамалыыр) буолбуттара. Сүлүүдэ эбэтэр өстүөкүлэ үлтүркэйдэрин кылынан туоска тигэн баран, араамаҕа олордоллоро. Балаҕан хоту өттүгэр салгыы сүөһү туруорар хотонноох буолаллара, хотон аҥар муннугар чуолаҕай хоско хамначчыттар олороллоро.

Балаҕаннарын илин диэки аанныыллара. Ол аата дьиэ сирэйинэн илини - күн тахсар өттүн көрөн туруохтаах./…/ Аанынан балаҕан өрүттэрин быһаараллар. Илин диэки, ол аата аан диэки, сирэйгинэн хайыһан турдаххына, уҥа илииҥ диэки балаҕан уҥа (соҕуруу) өттө, хаҥас илииҥ диэки – хаҥас (хоту) өттө, оттон кэтэх өттүҥ – кэтэҕириин (арҕаа) өттө буолара. Аан тас өттүгэр таһырдьа баҕаналарга турар чарапчылыыллара.

Бапаҕан таһыгар буор сыбахтаах кыһыҥҥы ураһа баар буолара, онно отордууллара. Сайынын буоллаҕына, туспа сиргэ курдуулаах туос моҕол ураһа, ол кэннэ далла ураһа диэннэр бааллара. Моҕол иһэ олоччу бугунай (билиҥҥи хаарты мааһа) ойуутун курдук оһуордаах буолара. Ол ойууну тэһитэ баттаан халыыбынан оҥороллоро. Туоһун сүөгэйинэн илитэн баран, уокка тордоон хара кырааскалыыллара. Онон тараах эриэн ойуулаах буолара, ураһа иһэ буор модьоҕолоох холумтаннааҕа, ону төгүрүччү 9-ка, 10-ҥа тиийэ ороннооҕо, олус сиэдэрэй ойуулаах хаппахчылааҕа. Ороннор эһэ, сылгы, кыыл тириитинэн олбохтоохторо, сылгы баттахтаах тириитинэн диэрэ-дэпсэ диэн үктэли сиргэ тэлгииллэрэ. /…/ Балаҕан таһынан эргиччи тоһоҕо күрүөлээх буолара. Хаһаа, кыбыы, дал оҥостоллоро. Тэлгэһэ иһигэр хоспох, сайба, лаабыс, иин (умуһах, оҥкучах) диэннэр бааллара, балаҕан иннинэн 3-тэн 7-ҕэ тиийэ муостаах, ытарҕалаах, кулгаахтаах, үс мойбордоох тойон, кыргыс сэргэлэрэ турар буолаллара. Олору таһынан сылгы баайар, кураахтаах сааны, оҕу, сэби ыйыыр көхөлөрдөөх сэргэлэр баар буолаллара.

Кэрэхсэбиллээх чахчылар

• Испания Толедо куоратыгар Лас Вентас кон Перья Агилера сиригэр Сибиир төрүт норуоттарын этнографическай түмэлигэр, Барселона Университетын антрополога Кармен Арнау Муро тус сыратынан уонна көмөтүнэн, саха балаҕана тутуллубут.

Муро Сибииргэ, ол иһигэр Саха Сиригэр, элбэхтик сылдьан, төрүт норуоттар олохторун-дьаһахтарын, культураларын уонна тылларын үөрэппит, чинчийбит. Түмэл бастакы тутуутунан, Хакасия тутааччылара туппут юрталара буолбут. Ол кэннэ түмэлгэ буряттар баанньыктара тутуллубута. Түмэлгэ Сибиир норуоттарын культуратын үөрэтиигэ, тарҕатыыга аналлаах араас көрсүһүүлэр, быыстапкалар, конференциялар буолаллар эбит.

Бу саха балаҕана 2011 сыллаахха тутуллубут, аһыллыыта 2013 сыл бэс ыйын 8 күнүгэр буолар.
Сибиир төрүт норуоттарын этнографическай түмэлин ситим сирэ: http://www.etnomuseosiberia.org/index.htm

Туһаныллыбыт сирдэр

И. Н. Тарабукин. «Хотун Төңүлү тула». — Дь.: «Сайдам», 2007