Уваровскай Афанасий Яковлевич
Уваровскай Афанасий Яковлевич (10.09.1800—14.10.1860) — Саха уус-уран литэрэтиирэтин бастакы хараҥаччыта, саха бэйэтин салайаныытыгар улахан кылаатын киллэрбит чунуобунньук.
<…> мин билигин үөрэбин таптыыр сахам тылынан маҥнайгы суругу мин суруйбуппуттан— А. Я. Уваровскай
Олоҕун олуктара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1800 с. балаҕан ыйын 10 күнүгэр А. Я. Уваровскай Эдьигээҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата Яков Уваровскай омугунан нуучча, обер-офицер, исправник, оттон ийэтэ Екатерина Егоровна Уваровская Киллэмтэн төрүттээх саха этилэр. Биэс сааһыгар аҕата өлбүтүн кэннэ ийэтинээн Киллэмҥэ эһэтин аахха көспүттэрэ. Эһэтэ ааҕарга үөрэппитэ диэн Дьаргыстай суруйбута. .
1814 с. 14 сааһыгар ийэтэ өлөн тулаайах хаалбыта, Дьокуускай уобаластааҕы бырабылыанньатыгар кэнсэлээрийэ үлэһитинэн киирбитэ. Үлэтин хайысхатынан Саха Сирин араас улуустарын, Лаамы байҕал кытылыгар, Үт сиригэр тиийэ кэрийбитэ.
А. Я. Уваровскай нуучча омук сайаҕас сайдам өйдөөх санаалаах чулуу бэрэстэбиитэллэрин кытары ыкса доҕордуу этэ, олор истэригэр: Н. И. Мягкий, Саха Сиригэр сыылкаҕа ыытыллыбыт декабристар, Дьокуускайга олоро сылдьыбыт нуучча поэттара Д. Давыдов уонна М. Александров. Д. Давыдов Уваровскай сюжеттарын туһанан, «Жиганская Аграфена», «Тунгус» диэн хоһооннору суруйбута.
Н. И. Мягкийи кытта М. М. Сперанскай 1822 с. оҥорбут «Устав о положении инородцев Сибири» диэн улахан суолталаах докумуонун олоххо киллэрэр туһугар дьаныардаах үлэни ыыппыттара. Сахалар «Степной дума» диэн бэйэни салайыныы органын тэрийэри ситиспиттэрэ, бу орган салайааччытынан Бороҕон улууһун кулубата Иван Мигалкин үлэлээбитэ. А. Я. Уваровскай уонна Н. И. Мягков кинилиин ыкса сибээһи тутуспуттара, күүс-көмө буолбуттара.
1830 с. декабристарга чугас, истиҥ көрүүлэрин иһин Н. И. Мягков уонна А. Я. Уваровскай үлэлэриттэн ууратыллыбыттара, сойуолааһыҥҥа түбэспиттэрэ. Ол курдук, Уваровскай 4 ый хаайыыга сыппыта, 9 сыл устата (1830—1839 сс.) сойуолааһыҥҥа түбэспитэ.
Дьыалата сабыллаатын кытта 1839 сыл күһүнүгэр Дьокуускайтан арахсан 77 хонук айаннаан Санкт-Петербурга 1840 сыллаахха тохсунньу 3 (саҥа ааҕыынан тохсунньу 15?) күнүгэр тиийбитэ. 1839—1852 сс. А. Я. Уваровскай Санкт-Петербурга олорбута. Онно кини бастаан саха тылыгар, фольклоругар сыһыаннаах матырыйааллары хомуйбут биллиилээх айанньыты, академигы А. Ф. Миддендорфы кытта, онтон кининэн сиэттэрэн О. Н. Бетлинниин билсибитэ. Бетлингк Уваровскайы кытта билсэн, киниттэн Саха Сирин туһунан ахтыыны, саха фольклорун холобурдарын сахалыы тылынан суруйарыгар көрдөспүтэ.
Афанасий Яковлевич Бетлиҥҥа суругар маннык суруйар:
«Үтүөлээх Отто Ныкалайабыс! Эн эгин ааттаах омук тылын билиэх баҕаҕыттан ааспыт кулун тутар ыйга мин олорор дьиэбэр кэлэн кэпсиэбитиҥ, эн бары саха кэпсэтэр тылын сурукка уураары гынар санааҕын. Бу эрэйбэр көмөлөс диэн, эн мийигин көрдүөбүтүҥ. Саха дойдута мин төрүөбүт сирим, Саха тыла мин төрүөбүт тылым, бу гэннэ эн үтүө туһалаах үлэҕэр мин көмөлөһүмнэ киэр диэм баара дуо?» (Саха аахсыытынан сэттинньи ый аҕыс саҥата).
«Ахтыылар» аан бастаан 1848 с. А. Ф. Миддендорф «Сибиир хоту уонна илиҥҥи өттүгэр айан» диэн кинигэтигэр сахалыы уонна немецтии тылларынан бэчээттэммиттэрэ, маны таһынан бу кинигэҕэ Уваровскай «Эр соҕотох» олоҥхото киирбитэ. Онтон ити матырыйааллар 1851 с. Санкт-Петербурга тахсыбыт О. Н. Бетлингк «Сахалар тылларын туһунан» диэн улахан үлэтигэр киирбиттэрэ.
1851 с. «Новый журнал путешествий» диэн Парижка тахсар сурунаалга Уваровскай «Ахтыыларын» быһа тардыыта французтуу тылбаастанан «Путешествие в страну якутов» диэн төбөлөөх бэчээттэнэн тахсыбыта.
1852 с. А. Я. Уваровскай төрөөбүт дойдутугар төннүбүтэ уонна Айааҥҥа эргиэн хонтуоратыгар бухгалтерынан, Дьокуускайга Земскэй суут сэтээтэлинэн үлэлээбитэ.
1856 с. тохсунньу 22 күнүгэр (олунньу 3) 54 сааһыгар 35 саастаах М.А. Соловьева диэн огдообо дьахтары ойох ылбыт[1]. 1861 сыллаахха атырдьах ыйын 8 (20) күнүгэр алта саастаах Екатерина диэн кыыһа өлбүтүн туһунан Дьокуускай куорат Предтеченскай сыаркабын кинигэтигэр суруллубут (бэйэтэ өлбүтүн кэннэ).
1860 с. алтынньы 14 (урукку ааҕыынан алтынньы 2) күнүгэр Дьокуускайга өлбүтэ.
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ СӨ НА, Ф. 226-и, оп. 1, д. 384, л. 24 об., 25