Ат сүүрдэҕинэ ыт хаалсыбат

Ат сүүрдэҕинэ ыт хаалсыбат диэн киһи үтүктэр майгынын быһаарар саха өс хоһооно.

Үтүктүү олоххо сайдыыны түргэнник ситиһиигэ тириэрдэр үтүө майгы буолар. Үтүктэн, батыһан сайдыыны ситиһии түргэтиир. Бары рекламалар дьайыылара тугу эмэ үтүктүүгэ олоҕураллар.

Үтүктүү киһи оҥорор быһыыта буоларынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэрэ; үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана тэҥҥэ сайдан, улаатан, күүһүрэн иһэллэр. Үчүгэй диэн этэллэрин бары үтүктэ, батыһа сатыыллар, онтон куһаҕаны туспа арааран билэн үтүктүөхпүт суоҕа этэ диэн киһи буолуу үөрэҕэ биллэрэр.

Өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалар дьон үтүктэр күүстэрэ олус улаханын, бэйэлэрин тэҥнээхтэриттэн кыратык даҕаны хаалан хаалыахтарын баҕарбаттарын, хата тугунан эмэ чорбойуохтарын баҕара саныыллара элбэҕин биллэрэн “Ат сүүрдэҕинэ, ыт хаалсыбат” диэн өс хоһооно оҥорбуттар. (1,69).

Оҕо төрөппүттэрин үтүктэн, кинилэр майгыларын сүһэн ылан үгэс оҥостон киһи буолууну ситиһэрэ хаһан да уларыйбатаҕына эрэ олох биир тэҥник, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, салҕанан баран иһэр кыахтанар.

Олоҕу инники, сайдыы диэки салайыыга, сайдыыны түргэнник ситиһиигэ тириэрдэргэ үтүктүү туһата олус улахан. Тугу барытын үтүктэллэр, оҕо төрөппүттэрин үтүктэн, тугу оҥороллоругар үөрэнэн киһи буолууну түргэнник ситиһэр. Үөрэхтээхтэри үтүктэн үөрэнэн үөрэҕи ылыныллар. “Ат сүүрдэҕинэ ыт хаалсыбат” диэн этии төһө да кыах кыратын иһин бастаан иһээччини батыһар, үтүктэр күүс хаалсыбатын биллэрэр, ол иһин бастаан, салайан иһээччи хаһан баҕарар баарын уонна үтүктээччилэр хаһан да хаалан хаалбаттарын быһаарар.

Арҕааҥҥы дойдулары сайдыылаахтар диэн ааттаан үтүктэ сатааһын элбэҕиттэн барыны-бары үтүктүллэр, ол иһигэр куһаҕаннарын эмиэ. Россияҕа үлэ-хамнас сатарыйбытын кэнниттэн үлэлээбэт буолууну, аһара үөрэхтэниини үтүктэн туох баар үлэ барыта сатарыйда, элбэх илиинэн үлэлээх тыа сириттэн көһөн, куотан, туһата да аҕыйах үөрэҕи эккирэтэн барааччылар элбээн иһэллэр.

Сэриилээн кыайан-хотон колония оҥостубут нууччалар сахалары үчүгэй майгыга үөрэтэр кыахтара урукку да кэмнэргэ суох этэ. Уоруу, халааһын, былдьааһын, күүһүнэн өттөйүү төһө да хомолтолооҕун иһин нууччалар кэлиилэриттэн ордук сэтэрээбит куһаҕан быһыылар буолаллар. Билигин бу быһыылары үтүктүү аһара баран сылдьар.

Бу кэмҥэ салайар былаас аһара күүһүрүүтэ нууччалар уһун үйэлэргэ салайан, баһылаан олорбут былаастарын тута, уһата сатааһыннарын көстүүтэ буолар. Кинилэр Россия ыһыллыа диэн куттанар санааларыгар регионнар элбэх былаастаннахтарына арахсан барыахтара диэн салайар былааһы дьон бары быыбардаан уларыталларын араас мэһэйдэри оҥорон утарсаллар.

Нууччалартан үчүгэй майгылаах буолууга үөрэнэр кыах билигин да суох. Албыннааһын, сирэйэ-хараҕа суох сымыйалааһын, салайааччылар көҥүллэринэн барыылара, аһара байыылара, бэрик ылыы, коррупция өр кэмҥэ уларыйбат салайар былаас ыарыылара буолан билигин киэҥник тарҕанан сылдьаллар.

Үтүө санааттан үчүгэй быһыылары элбэтэргэ анаан бэриллэр кэһиини аһара улаатыннаран, элбээтиннэрэн бэйэлэригэр, баһылыктарга бэрик диэн биэриигэ кубулуттулар. Үчүгэй майгылаах, аһыныгас, элбэхтик кэһиини туттар үтүө майгыбытын куһаҕан суолталаах оҥордулар.

Буукубаны билии, ааҕыы, суруйуу үөрэхтээһин диэн ааттанар. Үөрэхтээһин нууччалартан киирбит буолан нууччалары үтүктүү элбэх. Сахалыы өй-санаа уратыларын билбэт тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар нууччалар саҥаралларын быһалыы үтүктэннэр өйү-санааны буккуйа сатыылларын быһаччы сымыйалааһыҥҥа кубулуттулар. “Грех” диэн нууччалыы тылы быһалыы тылбаастаан сахаларга букатын суох “аньыы” диэн тылы булан киллэрэ, тутуннара, айыы диэн тыл бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан биллэрэр өйдөбүлүн суох оҥоро сатыыллар. Сахалар өйбүт-санаабыт намыһаҕыттан нууччалары үтүктүөхтээхпит диэн таһы-быһа сымыйанан этэллэр. Сэбиэскэй былаас саҕаттан дьон үгүстэрэ кинилэри үтүктэр санааларыттан онно киирэн биэрэн сылдьалларын көннөрүө этилэр.

Ыты-куһу, кыыллары, көтөрдөрү нууччалар дьоҥҥо, киһиэхэ тэҥнээн “Кто”, “Кому” диэн этэллэр. Кэлин өссө аһара баран тыһы ыттарын – “девочка”, онтон атыыр ыты – “мальчик” диэн ааттыыр буоллулар. Биһиги сорох дьоммут ону үтүктэ охсон, аны атыыр ыттарын – “уол”, тыһы ыты – “кыыс” диэн ааттыы сатыыллар. Бу олус улахан сыыһаны көннөрүүгэ тыл үөрэхтээхтэрэ “мык” да диэбэттэр.

Өйү-санааны оҕолорго сыһыаны куһаҕан, кыыллыы өттүгэр уларытар бу тыллары букатын үтүктүбэт ордук. Сахалар киһини эрэ ким, кимий диэн этэллэр, онтон киһиттэн атын бары тыынар-тыыннаахтары, ол-бу малы-салы барыларын холбоон ол, бу, тугуй диэн этэллэрин туһаныллар. Бу быһаарыы киһи өйө-санаата кыыллартан, көтөрдөртөн улахан уратылааҕын, киһиэхэ эрэ салгын кута сайдарын сахалар билэллэрин биллэрэр.

“Көҕөн көттөҕүнэ, көччөх хаалсыбат” диэн этии эмиэ итинник, үтүктүүнү быһаарар өйдөбүллээх эрээри көҕөн, кураанах кустар улаханнара буолан улахана баһыйарынан, кыралар үтүктэр күүстэрэ улаатарын быһаарар.

Сайдыыны ситиспэт буолуу диэн хаалыыга, туораан биэриигэ тириэрдэр. Сайдыылаах омуктары үтүктэн, батыһан, тылларын үөрэтэн бэйэҕэ сайдыыны киллэриниллэр. Бу киллэрии барыта саҥа тыллары эбэн биэрэн, бэйэ тылларын хаалларан иһэллэр.

“Сахалары харыстааһын” диэн “Чолбон” сурунаалга 2 / 2004 сыллаахха бэчээттэммит үлэҕэ саха тылын үс улахан бөлөххө арааран баран бастакы бөлөҕү ордук күүскэ, төрүт уларыппакка эрэ харыстыыр ордук буолуо этэ диэн этии киллэриллибитэ. Ол үс бөлөхтөр манныктар:

1. Төрүт тыллар. Айылҕаҕа, киһиэхэ бэйэтигэр, кыылларга, сиргэ-уокка сыһыаннаахтар, куруук тутта сылдьар тыллар бары киирэллэр.

2. Үөрэххэ-билиигэ сыһыаннаах тыллар.

3. Үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах тыллар. (2,61).

Бу тыллар үс улахан бөлөхтөрүттэн омук бэйэтигэр ураты сыһыаннааҕынан бастакы бөлөх тыллар буолаллар, ол иһин төрүт тыллар диэн ааттаналлар. Итилэр омугу бэйэтин, өйүн-санаатын уонна омук дьоно бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта сыһыаннарын арааран көрдөрөр тыллар буоланнар, бу омук уратытын, ол аата дьиҥнээх бэйэтин көрдөрөллөр уонна уратыларын быһаараллар. Бу тыллар уларыйбатахтарына саха буолуу хаһан да уларыйыа, атын омукка кубулуйуу суох буолар.

Иккис уонна үһүс бөлөх тыллар сайдыыны ситиһиигэ атын омуктартан киирии тылларынан эбиллэн уларыйан биэрэр кыахтаахтара сайдыыны ситиһии салҕанан, эбиллэн иһэрин төрүттүүллэр. Бу тыллары кыах баарынан сахатытан эбэтэр уларыппакка да эрэ туһаныахха сөп. Буор куттара сайдыылаах сахалар күөмэйдэрин оҥоһуута үчүгэйинэн ханнык да омук тылын ураты акцена суох саҥарар кыахтаахтар.

Сайдыылаах омуктары үтүктэн сайдыыны ситиһэргэ бу иккис уонна үһүс бөлөх тылларга саҥа тыллар, омук тыллара киирэн иһэллэр. Бу киирэр тыллар омугу уларыппаттарын туһугар бастакы бөлөх тыллары, төрүт тыллары хайдах баалларынан уларыппакка эрэ харыстааһын, туһаныы ирдэнэр. Төһө да үөрэҕи-билиини, үлэни-хамнаһы оҥорууну атын омуктартан ылыммыт иһин, омук, саха буолуу бэйэтинэн хаалар, уларыйбат.

Төһө да сайдыыны ситиһэн элбэх саҥа тыллары атын омуктартан үтүктэн бэйэ тылыгар киллэриммит иһин, бу быһаарыыны тутустахха саҥарар тыл уларыйан, омук уларыйыа суоҕа диэн эрэллээх буолуллар.

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. - Дьокуускай:Бичик, 2006. - 112 с.

2. "Чолбон" сурунаал. 2 / 2004.