Арыгылааһын диэн тугуй

Итириктээһин ииригэ эрчиллии буолар», — диэбиттээх түҥ былыргы уйэ бөлуһуегэ Пифагор. «Иирдиҥ дуу, итириккин дуу», диэччилэр сахалар, арыгы иһэн баран туҥ- таҥ тыллаЬар киһини. Саха өһүн хоһоонугар: «Иирии икки итирии икки — ини биилэр», — дэнэр («Саха фольклора» хомуурунньук, 126 стр.).

Арыгы туһунан дьон билиитэ олус намыһах: үгүстэр уохтаах ас иһиллэр кээмэйин, киһини тоҕо итирдэрин, тоҕо алкоголик оҥорорун, бэйэлэрэ тоҕо иЬэллэрин даҕаны өйдөөбөттөр.

Ол иһин өркөн өйдөөхтөр этиилэрэ холобур быһыытынан аҕалабын.

Сирия өркөн өйдөөҕө Абуль Фарадх арыгы иһэр киһиэхэ 4 суолу бэлиэтиир: саҥардыы итирэн эрэр киһини павлин көтөргө тэҥниир — кини хамсаныыта бастаан нарын, бэйэтэ — дөбөҥ; онтон эбисийээнэҕэ маарынныыр: уөрэр-көтөр, оонньоколуур, солуута суох буолар; аны хахайга кубулуйар: бэйэтигэр эрэлэ улаатар, кууһунэн ер- тейер, киҥэ-наара холлор, тиһэҕэр сибиинньэҕэ кубулуйар, бадарааҥҥа булкуллар.

Грузиннар: «Арыгыны кытта дорооболостоххуна — өйгуттэн матаҕын», — дииллэр. Испания суруйааччыта Мигель Сервантес: «Арыгыны аһара элбэҕи испит киһи кистэлэни туппат, эрэннэрбитин толорбот», — диир.

Эмп улэһиттэрэ — врачтар, наркологтар — арыгылааһыны ыарыы — алкоголизм быһыытынан билинэллэр.Өскөтүн 1996 сыл тохсунньу ый 1 кунугэр республикатааҕы наркологическай диспансер учуотугар 15,637 киЬи турар буоллаҕына 1997 сыл ити кэмигэр хайы-сах 16 325 киЬи буолбут. Иэдээнэ баар: 1996 сылга киин куораппытыгар — Дьокуускайга — 14 саастарын ситэ илик 15-17- гэр диэри саастаах 72 алкоголик учуокка ылыллыбыт!

Ордук уһулуччу кутталаҥ— кэнники 10 сылга дьахтар арыгыһыт буолуута 5 тегул улаатта. («Забота — Арчы» хаЬыат, 24.04.97). Арыгылааһын Саха сирин үрдүнэн бүрүүкээтэ. Ол түмүгэр төһөлөөх саха ыччата ыар дьылҕаланан хаайыы, түрмэ киһитэ буолла? Төһөлөөх ыал олоҕо алдьанна? Өлүү түбэлтэтэ, оһоллонуу, күлүгээннээһин, араас куһаҕан быһыылар арыгылааһынтан тахсаллар.

Төһө арыгыны иһэбитий

1996 сыл алтынньы ый 3 күнүгэр Яков Шпунт «Забота— Арчы» хаһыакка суруйбутунан, биһиги республикабытыгар 1991 сылтан аан бастаан 1995 сылга арыгылааһын арыый намтаабыт: өскөтүн 1994 сыллаахха Саха сирин олохтооҕо ортотунан 9,7 литрэ ыраас испиири испит буоллаҕына, 1995 сылга — 9,2 испит. Итини водкаҕа таһаардахха, орто статистическай киһи баһыгар 47 бытыылка водка тиксэр. Оттон ордук иһээччи категоричны ылар буоллахха (16-тан 60 сааһыгар тиийэ)— 67 бытыылка. Россияны кытта тэҥнээтэххэ, арыый да аҕыйах. Ону 14-тэн 16 лиитрэҕэ тиийэ (сылыгар таһаардахха) ыраас испиири иһэллэр, эбэтэр 81 бытыылканы.Көмүскэл механизм суох буолан водка хаанҥа киирэн баран өр кэмҥэ үрэллибэт, чаастатык иһэр киһи хааныгар өссө эбиллэн иһэр. Сотору кэминэн эт-хаан арыгыга үөрэнэн, арыгы веществолар атастаһыктарын биир тутаах буолан хаалар. Оччоҕо киһи арыгыта суох сатаммат буолар. Арыгыга ыллардаҕыҥ, алкоголик буоллаҕыҥ ол!

Арыгылааһын содуллара араас

Билигин саамай алдьархайа — 1992 сылтан ыла саҕалаан итириктээһини кытта ситимнэнэн оһолтон, киһи өлөрүүтүттэн, бэйэҕэ тиийинииттэн өлүү ахсаана өлүү бары биричиинэтиттэн иккис миэстэҕэ тахсыбыта буолар. 1992 сыл бастакы аҥарыгар 150 киһи бэйэтигэр тиийиммитэ, 171 киһини киһи өлөрбүтэ, ол иһигэр 63 киһи итирик туруктаах сылдьан. 1997 сыл саҕаламмытын кэннэ даҕаны республика араас хаһыаттарыгар «Хомолтолоохтук өллө», «Соһумардык барда» диэн биллэриилэр олус хойуннулар. Ити үксэ итирииттэн тахсара биллэр. Ис дьыала преес-сулууспата сотору- сотору таһаарар иһитиннэриилэрэ ону бигэргэтэллэр.

Иккис хомолтолоох сыыппара. Биһигини саҥа күн сырдыгын көрөр оҕолорбут 60 бырыһыаннара ыарыһах төрүүллэр, ол биир түктэри биричиинэтинэн арыгылааһын буолар. Кэнники сылларга кэргэннэнии аҕыйаата, арахсыы үксээтэ. Сылга ортотунан 5 тыһынчаҕа кэргэнниилэр арахсаллар, бу сүрүн биричиинэтэ эмиэ арыгы. Өссө биир кыбыстыылаах сыыппара. Төрөппүтгэр бэйэлэрин оҕолорун өлөрүүлэрэ элбээбитэ киһини аһары дьиксиннэрэр. 1988 сылтан 1992 сыл бастакы аҥарыгар диэри 24 төрөппүт бэйэлээх бэйэтин оҕотун арыгылааһын содулугар үрүҥ тыынын быспыта. Ити кэлин сылларга аҕыйыахтааҕар өссө эбиллэн иһэрэ киһини харааһыннарар!

Урут хроническай алкоголизм улахан дьон эрэ ыалдьаллара, аны 10 саастаах оҕоттон саҕалаан учуокка туран эрэллэрэ ынырыктаах таҥнастыыны туоһулуур. Иккис иэдээн төрдө — арыгыһыт ийэ. Саха сирин норуоттарын генофондаларын араҥаччылыыр фонда 1996 сыл таһаарбыт хомуурунньугар суруллубутунан 01.01.96 алкоголик дьахталлар ахсааннара 2144 киһиэхэ тиийбит, эбэтэр уопсай алкоголикгар 13,6 бырыһыаннара. Өскөтүн дьиэ кэргэҥҥэ аҕалара арыгыһыт буоллаҕына ийэ оҕолорун хайдах эмит дьон оҥоруоҕа, оттон ийэ арыгы иһэр буоллаҕына иэдээн: ыал-ыал аатыттан аастаҕа, оҕолор инники кэскиллэрэ быһылыннаҕа ол. Арыгыһыт аҕалаах оҕо кэлин арыгыга ылларар түгэнэ 40% буоллаҕына ийэтэ кытта иһэр буоллаҕына, икки төгүл улаатар.

Үсүһүнэн, кэлин сылларга итирик сылдьан халааһьш, уоруу, дьону массыынанан баттатан өлөрүү олус үксээтэ. Итирэн баран, дьон, оннооҕор дьахталлр быһахтаналлар, сааланаллар. Ону статистика туоһулуур: буруйу оҥоруу 90 бырыһыана итирик туруктаах дьонунан оҥоһуллар. Ордук кутталлаах балаһыанньа Ленскэй, Уус-Майа, Нам, Ньурба, Бүлүү улуустарыгар, Нерюнгри куоракка үксээтэ («Республика Саха», 03.12.96).Төрдүһүнэн, алкоголь — авария аргыһа.

Массыынаны итирик туруктаах сылдьан ыытааччы — буруйу оҥорооччу. Итирик туруктаах сылдьан массыынаны, атын да техниканы ыытыы — кутталлаах, кыбыстыылаах уонна буруйга — сэмэҕэ да тиэрдиэн сөп. Холуочук сылдьан массыынаны ыытан иһэн ГАИ-га түбэстэххинэ — 1500 солкуобайтан итэҕэһэ суох штрабы төлүөххүн, бырааба суох хаалыаххын сөп. Тиһэҕэр, арыгылааһын тугунан да кээмэйдэммэт содула — оҕону, ыччаты иитиигэ улахан буортуну оҥороро, кэскилбитин төттөрү төлкөлүүрэ буолар. Улахан дьон арыгылааһыннара, оҕолорун сыыһа иитэллэрэ ыччаты түктэри быһыыны, буруйу оҥорууга тириэрдэр. Аҥардас 1990 сылга 14 сааһыгар диэри 600 оҕо холуобунай буруйу оҥорбута. Кэлиҥҥи сылларга ити сыыппара аҕыйыахтааҕар өссө элбээн иһэр. Холобур, 1994 сылга сааһын ситэ илик одолор 165 буруйу оҥорбуттар, онтон итирик сылдьан 388 буруйу, 1995 сылга — 1269 буруйу, онтон итирэ сылдьан 440-ну. Ити 1990 сыллааҕар 2 төгүл элбэх! (Генофонд хомуурунньугуттан.)

Аны арыгылааһын кутталлаах сыстыганнаах ыарыыны тарҕатыыга киэҥ аартыгы аһар. Республикаҕа кэлин сылларга венерическэй ыарыы үксээтэ. 1992 сылтан 1995 сылга диэри гонореянан ыалдьыы 1,5 төгүл, сифилиһинэн сутуллуу 9,1 төгүл улаатта. Ити үксэ итирик сылдьан мэнээк дьахталлары кытта сылдьыһыыттан тахсара биллэр.

Арыгылааһынтан букатын арахсыахха сөп дуо

Билигин обществоҕа, дьон-сэргэ өйүгэр-санаатыгар арыгыга икки сыһыан баар. Бастакыта: арыгы — ас, син биир килиэп, эт кэриэтэ. Оҥоһуута буоллаҕына улахан ороскуоту эрэйбэт, үрдүк барыыһы тутатына аҕалар. Онно эбии ~ арыгы государство хааһынатын халыҥатар саамай судургу уонна эрэллээх суол. Дэлэҕэ да сорох улуустар (Ньурба, Мэҥэ-Хаҥалас о.д.а.) ырыынакка сатабыллаахтык дьаһанныбыт дии санаан арыгыны кутар сыахтары тэлгэһэлэригэр тэриниэхтэрэ дуо? Иккис, итиннэ утары турар сыһыан: арыгы — наркотик бииһин ууһа, дьаат, оттон наркотикка бас бэриммит норуот кэскилэ кэхтэр, эстэр суолга үктэнэр. Биһиги Сахабыт сиригэр ити икки сыһыан утары турса иликтэр, иккиэн эйэ дэмнээхтик, тэҥ бырааптаахтык сылдьаллар. Саха омук этигэр-хааныгар арыгы сөп түбэспэт. Биһиги өбүгэлэрбит төрөөбүт-үөскээбит утахтарынан кымыс, быырпах (ынах үүтүтгэн оҥоһуллар утах), үүт ас көрүҥнэрэ буолаллар. Бэйэтин кэмигэр Максим Кирович Аммосов «Ыраас олох» обществоны саха норуотун арыгытган быыһыыр сыаллаах тэрийбитэ. Мечников үөрэҕинэн салайтаран арыгыттан аккаастанан, кымыска төннөргө ынырбыта. Кэлин Василий Протодьяконов-Кулантай кымыһы оҥорууну сайыннарарга правительство уурааҕын таһаартара сылдьыбыт да, өйөммөккө хаалбыт. Омук омук туспа иһэр утахтардаах, холобура, нууччаларга — водка, дьоппуоннарга — сакэ, венгрдэргэ — винограднай арыгы, о.д.а. Биһиги: сахалар, эбээннэр, эбэҥкилэр, чукчалар, юкагирдар, долганнар арыгы дьаатын утары охсуһар иммунитеппыт (геммит) суох. Онон 40-тан үрдүк кыраадыстаах искусственнай арыгылары : водканы, рому, джины, висканы о.д.а. биһиги иһэр кыахпыт суох, иһин итинник арыгылары истэхпитинэ кыраттан да итирэбит, нөҥүө күнүгэр ыалдьабыт. Бэйэбитин хонтуруолламмакка мэнээк иһэн, итирэн буруйга сэмэҕэ тиксэбит, олохпутун огдолутабыт. Виноград 12 кыраадыстаах арыгытган, утах курдук иһэр армяннар, грузиннар, молдованнар онтон да атын омуктар ортолоругар итириксит, алкоголик ахсаана лаппа аҕыйах. Ону даҕаны ити омуктар кэлин чача оҥорор, водка иһэр буолуохтарыттан ыла арыгыһыттар баар буолбуттар. Нууччалар кэлэллэригэр (ол аата 365 сыл анараа өттүгэр) сахалар кымыһы эрэ итирдэр утах быһыытынан иһэллэрэ. Ол сурукка киирбит. Оттон кымыстан алкоголик буолбут саха төрөөн ааспыта иһиллибэт. Онон төрүт аһылыкпытыгар — кымыска төннөрбүт тоҕо сатаныа, кыаллыа суоҕай?! Онно үтүө холобурдар кэлин баар буоллулар. “Хатас” тыа хаһаайыстыбатын предприятиета (генеральнай директор Федорова Парасковья Павловна) сыллата биэ үүтүтгэн кымыс оҥорон нэһилиэнньэни өбүгэ саҕанааҕы национальнай утаҕынан күндүлүүр, үөрдэр-көтүтэр! Бу хаһаайыстыба тыһыынчанан сылгыны иитэр. Биһиги биригээдэ сылгыһытгара 5 сыл устата хас сайын аайы 50 биэни тутан ыыбыт.

Чөл олох иһин

Биһиги "айылҕа ыраахтааҕыларын” курдук сананар дьон, бу ас куһаҕанын бэркэ диэн билэбит. Ол гынан баран, туттуммакка аһаан кэбиһэн, алдьархай бөҕөнү оҥоробут. Иирэн хаалан бэйэ бэйэбитин сэймэктэһэбит, чугас дьоммутун, ойоҕу уонна оҕону аахсыбакка туран, эҥин араас техниканы алдьатабыт, дыбарыастары, дьиэлэри, котельнайдары, хотоннору, оннооҕор ойууру уматабыт. Ол эрэ буолуо дуо, доруобуйабытын айгыратабыт. Төрөтөр оҕобутун төҥүннэрэбит”.

Дьэ, ол иһин биһиги президеммит Михаил Ефимович Николаев 1994 сыллаахха балаҕан ыйын 2 күнүгэр 847 №- дээх Саха Республикатын Президенин ыйааҕын “О Департаменте по охране генофонда народов Республики Саха (Якутия)” таһаарар. Бу Департамент бэлэмнээһининэн Саха правительствотын 1996 сыл алтынньы ый 26 күнүнээҕи, 433 №-дээх уурааҕынан бигэргэтиллибит “1997- 2001 сылга диэри Саха (Якутия) Республикатын норуоттарын генофондаларын көмүскүүр государственнай программа ылылынна. Онно икки кэскиллээх сорук туруорулунна. Бастакыта — генофонду харыстыыр уталытыллыбат дьаһаллары олоххо киллэрэн, 2001 сылга диэри арыгылааһыны 25%-ҥҥа тиийэ аҕыйатарга.

Иккиһэ — кэскиллээх программаны оҥорон, олоххо киллэрэн, генетическэй өттүнэн, доруобай ыччат төрүүрүн, үөскүүрүн ситиһии.

Кэлиҥҥи 4-5 сылга доруобай, чөл олох иһин охсуһуу балачча кэҥээтэ, сайынна. Биирдиилээн чөл олох иһин охсуһааччылартан (Гавриил Угаровтан — кини арыгылаа- һьшы утары концепциятын “Сахаада” хаһыат 16.03.95 сыр- датан турар), “Харах аһыллыыта” (“Прозрение”) кулуупка (кини салайааччыта — педагог-психолог, гипнотизер, аан дойдутааҕы кылаастаах экстрасенс-инструктор, Довженко А.Р. ньыматынан арыгытган, наркотикган уонна табаахтан бырахтарар норуот эмчитэ Владимир Михайлович Матвеев), саха норуотун генофондун көмүскүүр государственнай Де- партаментга тиийэ үүннэ. Бу Департамент бөдөҥ улуустарга босхоломмут хамнастаах үлэһитгэрдээх. Таатта улууһугар департамент салаатын сэбиэдиссэйэ Ефимова Мария Алексеевна үгүс, араас өрүттээх үлэни ыытар. Бэйэлэрэ улуустааҕы советы тэриммиттэр, нэһилиэктэринэн чэбдик олох иһин конкурс биллэриллибит. Генофонд харыстабылын сэбиэтэ олохтоох хаһыат, телевидение кыаҕын туһанарга боччумнаахтык ылсыбыт: ыйга биирдэ тахсар “Кэскил” диэн анал телепрограммалаахтар, хаһыакка анал балаһалаахтар. Итилэри нөҥүө улуус бочуоттаах гражданнарын, биллэр-көстөр, ытыктанар дьоннорун тылларын-өстөрүн тиэрдэргэ дьулуһаллар. Ол курдук Саха республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ С.А.Никифоров “Күөх моҕой кэскили кэҕиннэрэр” диэн ыстатыйатын тула киэҥ кэпсэтии бара турар.

1992 сылтан саҕалаан республика хаһыаттарыгар (“Республика Саха”, “Саха сирэ”, “Сахаада”) үгүс дириҥ ис хоһоонноох ыстатыйалар, “Төгүрүк остуол” тула кэпсэтиилэр-ырытыылар балаһалара таһаарыллар буоллулар. Олору дьиҥнээх иһээччи аахпат, кинилэр хаһыаты суруппаттар. Онон маннык суруйуу, дьүүллэһии испэт дьон дьүүлүгэр эрэ сылдьар. Онон араас атын ньымалары туттуохха, тылтан дьыалаҕа тахсыахха. Генофонданы харыстааһыны, арыгылааһынтан арахсыыны, чөл олох иһин охсуһууну ыччаттан, оскуолаттан саҕалыахха. Арыгылааһын дириҥээн иһэринэн киэҥ далааһыннаах үлэ эрэйиллэр буолла. Билигин үлэлээбэт ыччат куоратынан, тыанан олус элбэх, өссө сыл аайы элбии туруох чинчилээх, оннооҕор үрдүк үөрэҕи бүтэрбиттэр үлэтэ суох сылдьаллар. Үрдүк үөрэҕи бүтэрбиттэр тыаҕа тахсыахгарын, хотугу улуустарга үлэлии барыахгарын баҕарбатгар, отгон Дьокуускайга атын да куорагтарбьггыгар үлэ миэсгэтэ көсгүбэт. Ыччаттар үгүстэрэ аҥардас ийэлээх эбэтэр тулаайах оҕолор. Ол иһин Амматтан Евдокия Яковлева “Ыччат — саха кэскилэ” диэн хас биирдии ыччаты өйдөтүүгэ туһуламмьгг анал программаны оҥор- торорго этиини саамай сөпкө киллэрэр. Маны генофонда Департамена, Ыччаты кытга үлэлиир министерство холбоһон оҥороллоро, олоххо киллэрэллэрэ наада.

Туттулубут литература

Н.Е.Васильев Аргылааһынтан арахсыахха, олоҕу оҥостуохха.1999 сыл ISBN 5-7863-0141-9