Алҕаска киһини өлөрүү

Алҕаска киһини өлөрүү сыыһа туттуу аһара бардаҕына үөскүүр быһыы буолар.

Киһи хаһан баҕарар тугу эмэ оҥорор, үлэлиир-хамсыыр. «Тугу да оҥорбот киһи сыыспат» диэн этиини тутуһан тугу да оҥорбокко эрэ сытыы киһи быһыылаах киһиэхэ сөп түбэспэт. Үлэлиир, тугу эмэ оҥорор киһи элбэхтик хамсанарыттан, атын дьону кытта бииргэ сылдьарынан сэрэхтээх буолуута улаатан биэрдэҕинэ эрэ табыллар. Алҕас сыыһа туттуом суоҕа диэн киһи этинэрэ кыаллыбат.

Өй-санаа, таҥара үөрэҕэ киһи хаһан даҕаны сыыһа туттуом суоҕа, «Мин үчүгэйбин» диэн быһа этинэрэ сыыһатын өйдөтөр. Арай киһиэхэ кыра эрдэҕиттэн үөскээн олохсуйбут үчүгэй үгэстэрэ, ол аата ийэ кута эрэ сыыһа-халты туттунарыттан быыһыыр, харыстыыр аанньал буолан көмөлөһөрүн сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэр. Сахалар үөрэхтэрин тутуһуу, оҕо ийэ кутун иитии хойутаабакка, кыра эрдэҕинэ оҥоруллара эрэйиллэр.

Киһи сыыһа туттуута саамай ыар түмүккэ тириэрдиитинэн алҕаска киһини өлөрөн кэбиһии буолар. Сыыһа туттууттан киһини өлөрөн кэбиһиини биир эмэ да буоллар дьон оҥороллор. Халтараан суолга сыыһа туттан массыынатын охторон, кузовка олорсон испит киһитин хам баттаппытыттан олус улаханнык санаарҕаабыт суоппары хайдах сууттуохха сөбө эбитэ буолла. Бэйэтэ да билэр киһитин өлөрөн кэбиспититтэн санаарҕаабыта, кэмсиммитэ, буруйун билиммитэ сөп буолбата буолуо дуо?

Булка сылдьан тайаҕы күөйэ, тоһуйа турдаҕына талах быыһынан бииргэ бултуур киһитэ баран иһэрин, тайах кэллэ дии санаан ытан, өлөрөн кэбиһэн баран дьонугар киирэн буруйун барытын билиммитин, кэпсээн биэрбитин кэлин бырастыы гыммыттар, кэлин бу киһитин уолун кытта бииргэ бултуур буолбуттар.

Буруйу, сыыһаны оҥорбуту билинии, бу куһаҕан быһыы диэн санааны уларытыы өй-санаа ыраастаныытыгар, оҥорбут буруй сотуллуутугар тириэрдэрин бары таҥара үөрэхтэрэ туһаналлар. Арай оҥоруллубут буруй үөскэппит содулун суох оҥоруу буруйу боруостааһын диэн ааттанара эппиэтинэс син-биир баар буоларын биллэрэр. Буруйу боруостааһын диэн субу оҥоруллубут куһаҕан быһыы үөскэппит содулун суох оҥоруу, урукку тэҥнэһии балаһыанньатын оннугар түһэрэн биэрии ааттанар уонна кээмэйэ араас, улахан да, кыра да буолуон сөп.

ОМОН байыаһа буолууга аналлаах бэрэбиэркэни, туруулаһан көрүүнү барыллар. Артем Борисов бу бэрэбиэркэ диэн ааттаах үстүү мүнүүтэлээх, үс тус-туспа дьону кытта киирсиини этэҥҥэ тулуйан баран, өлбүт. Манна киирсибит байыастары ханнык буруйга түбэһиннэрии кыаллара уустук. Арай саҥа үлэҕэ кэлбит киһиэхэ аһара ыарахан күрэхтэһиини ыган соҥнооһун, бу көрдөбүл сыыһатын, аһара ыараханын быһаарар.

Аһара ыксааһын, тиэтэйии киһини хаһан баҕарар сыыһа-халты хамсаныыга тириэрдэр кыахтаах. Маһынан охсуолуур киһиттэн көмүскэнэн 18 сааһын туола илик Миша Казаков быһаҕынан анньан, ол киһини өлөрөн кэбиспит. Ыксаабыт киһи аһара хамсанан кэбиһэрэ хаһан баҕарар тахсарыттан, көмүскэнэ сатаан быһаҕынан мээнэ далбаатаныы таба түбэһэн хаалыан эмиэ сөп.

Айаннаан иһэр массыынаҕа сатыы киһи киирэн биэрэрэ баар суол. Владислав Галкин эмискэ киирэн биэрбит киһини түҥнэри көтүмээри туора ойутан тахсан остуолбаҕа массыынатын хампы түспүтэ биллэр. Суоппар чыпчылҕан түгэнэ киһини түҥнэри көтөбүн дуу эбэтэр массыынабын алдьатабын дуу диэн быһаарыыны ылынан оҥоро охсор хамсаныыларыттан, киһини үрдүктүк сыаналаан массыынатын хампы түспүт.

Киһи биирдэ эмэтэ да буоллар сыыһа-халты, аһара туттунан куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөбө хаһан да хаалан хаалбат. «От тюрьмы и от сумы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыыларыгар, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕа хаһан да хаалбатыгар быһаччы сыһыаннаһар. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥорор киһи диэн суох, арай үчүгэйи элбэхтик оҥорор дьон элбэхтэр.

Киһи олоххо биирдэ эмэтэ да буоллар эмискэ тиийэн кэлэр соһуччу быһыыларга сыыһа-халты туттубатын туһугар оҕо эрдэҕинэ ийэ кута киһилии быһыылары оҥорууга иитиллибит, «Илии барбат буолуутун» үөрэҕин билбит буолара эрэ туһалыырын «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэттэн булуохха, туһаныахха сөп. (1,32).

Сыыһа-халты туттунуу биир көрүҥэ, саамай улахана алҕаска киһини өлөрүү буолар. Субу оҥоруллубут ыар быһыы кэнниттэн киһи хайдах быһыыланара кини кыра эрдэҕинэ ийэ кута хайдах иитиллибитин быһаарар. Оҥоруллубут буруйу билинии кэнниттэн киһи өйө-санаата ыраастанан, сыыһа-халты туттунарын көннөрүнэрэ түргэтиир. (2,120).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. -Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.

2. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.