Илии барбат буолуута

Илии барбат буолуута диэн киһи сыыһа-халты туттунууттан көмүскэллээх буолуута ааттанар.

Кырдьаҕас дьон аныгы, эдэр ыччаттар оҥорор буруйдарыттан саллан, санаалара түһэн сылдьаллар. Билигин эдэр дьон буруйу оҥоруулара элбээбитин барытын былаас уларыйыытыгар түһэрэллэр, иитии-үөрэтии үлэтэ мөлтөөбүтүгэр оскуоланы буруйдууллар. Буруйу оҥорооччу эдэрдэр кинилэр бэйэлэрин оҕолоро, сиэннэрэ буолалларын умнан, бэйэлэригэр кыра да буруйу ылыныахтарын баҕарбаттар, оҕолоро, сиэннэрэ кыра эрдэхтэринэ киһилии майгыга үөрэппэтэхтэрин билиммэттэр.

Советскай былаас эстиэн иннинэ төрөппүттэр оҕолорун бары кэриэтэ атаахтык ииппит эбиттэрэ билигин биллэн эрэр. Оччотооҕу кэмҥэ төрөөбүт оҕолор билигин улаатан улахан дьон кэккэтигэр киириилэригэр араас ыарахан буруйу оҥоруулара, арыгыһыт буолуулара элбээтэ.

Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн үөскээбит көлүөнэлэр олохторо быдан кырыымчык этэ. Kинилэр улааталларыгар олох ыараханын, ас-таҥас аҕыйаҕын, быһыы килиэп суолтатын билэн, эйэлээх-иллээх буолууга иитиллэн улааппыттара. Ол кэмҥэ улааппыт дьон биир улахан куоһурдарынан, биһиги киһини хаһан даҕаны кырбаабаппыт, охсуолаабаппыт диэн билинэллэрэ чахчы кырдьык уонна оччотооҕу кэмҥэ оҕону иитии уратыларын быһаарар.

Кырдьаҕас, урукку иитиилээх дьон киһини хаһан даҕаны аһара туттан кырбаабаттар, эчэппэттэр, тэбиэлээбэттэр. Сүрүн уратыларынан охто сытар, утарыласпат буолбут киһини отой да тыыппаттар. Аһара туттуу, аһара барыы диэн сиэрэ суох быһыыны оҥороллоругар кинилэр «илиилэрэ барбат» буола кыра эрдэхтэринэ иитиллибиттэр. Ити урукку кэмҥэ оҕону иитии уратыта буолар этэ. Оҕону иитии ити үчүгэй өрүтүн ханна гынан, сүтэрэн кэбиспиппитин буллахпытына, эдэр көлүөнэ дьон бэрээдэктэрэ тубустаҕына, омук уһун үйэтэ салҕанан бара туруо этэ.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, куһаҕан быһыыны оҥорбокко, үчүгэйи эрэ оҥорорго үөрэннэҕинэ, кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыылары эрэ оҥорор туһунан олохсуйбут өйдөбүл баар буолар. Оҕоҕо бэйэтин өйө киириэн иннинэ ийэтэ уонна аҕата: «Оҕом куһаҕаны оҥорума, үчүгэйи, маннык оҥор»,- диэн үөрэтиилэрэ, хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан кини ийэ кутугар киирэн олохсуйан иһэллэр уонна үйэтин тухары куһаҕаны оҥорор сыыһа, табыллыбат быһыы диэн тохтотор, туормас буолан өйүгэр-санаатыгар уурулла сылдьаллар. Бу олохсуйбут үгэстэр туормас, тохтотор быһыы буолан киһи куһаҕаны оҥороору гынарын хаһан баҕарар тохтото сылдьаллар диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Оҕо маҥнайгы туормаһын, тохтотор майгынын ийэтэ оҥорор. Кыра оҕо маҥнайгы хамнаныытынан хам тутан тардыалааһын буолар. Манна ийэ баттаҕа уонна кулгааҕа куруук тардыаланар. Оҕото ыалдьар гына тардыалаатаҕына ийэтэ сөбүлээбэккэ куһаҕаннык көрдөҕүнэ эбэтэр эмискэ хамнаннаҕына, оҕо куһаҕаны оҥорбутун өйдүүр, тардыалыыр оннугар имэриттэрэ үөрэттэххинэ, бэрт сотору үөрэнэр. Бу кэмтэн саҕалаан оҕо куһаҕаны оҥороро тохтотуллан иһэр, онтон үчүгэйи оҥороро хайҕанан, элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар ууруллан истэхтэринэ, үйэтин тухары үчүгэйи оҥоро сылдьара элбэх буолар.

Оҕо тугу эмэ оҥороору гыннаҕына эбэтэр оҥордоҕуна онно эппиэттээн улахан дьон, төрөппүттэрэ хайдах көрөллөрүн, тугу гыналларын хайаан да кэтэһэр. Эбэ дуу, ийэ дуу оҕото куһаҕаны оҥорорун көрдө даҕаны сөбүлээбэтэх саҥата эбэтэр куһаҕаннык көрүүтэ оҕону сонно тохтотор, маннык оҥорор сыыһа эбит диэн өйдөбүлү киллэрэр. Кыра оҕо өйүгэр бу быһыы тохтотуллан хаалан хос-хос хатылааһына суох буолан кыайан хатанан хаалбат. Ол иһин кэлин кыайан хатыламмакка умнуллан хаалан иһэр. Оҕо куһаҕаны оҥороро тохтотуллубат буоллаҕына хатылаан оҥорор кыахтанар. "Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат" диэн этии итини бигэргэтэр.

Оҕо аан маҥнайгы оҥорор быһыыта диэн өйдөбүлү киллэриллэр. Ол аата оҕо аан маҥнай оҥорор быһыыта, ханнык да быһыы буоллун, аан маҥнайгынан ордук кытаанахтык өйдөнөр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтии ити иһин оруола быдан үрдүк.

Оҕолоро үчүгэй быһыыны оҥордоҕуна дьоно үөрэллэр. Үөрүү оҕону тэптэрэн биэрэр. Оҕо дьонун өссө үөрдээри ити оҥорбутун хос-хос хатылаан салгыаҕар диэри оҥоро турар. Хос-хос хатыланар быһыы үгэскэ кубулуйан оҕо өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына ууруллар. Ити быһыыны сотору-сотору хатылаан биэрэ сырыттахха киһи үйэтин тухары умнубат өйдөбүлэ буолан иҥэн хаалар. Оҕо өйүгэр-санаатыгар бу курдук умнуллубат гына иҥмит өйдөбүллэр бары холбоһон кини ийэ кутун үөскэтэллэр.

Оспуор ханнык эмэ көрүҥэр кыаттаран баран, кыһыытын-абатын кыайан туттуммакка сыыһа-халты хамсанар киһини бэйэтин кыайан туттуммат киһи диэн этэллэр. Улааппыт киһи итинник майгытын кыайан көннөрүнэрэ олус уустугун бэлиэтиир этиинэн: «Куһаҕан майгылаах киһини кыйахалаама»,- диэн этии баара буолар. Ол аата, киһиҥ эмиэ ыгыллан, кыыһыран муҥуругар тиийэн хааллаҕына кыайан туттунуо суоҕа диэн өйдөтөр. Бу аата, оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыыны оҥорорун тохтоторугар үөрэппэтэх буоланнар, улаатан баран бэйэтин кыайан тохтотуна үөрэнэрэ уустугун бэлиэтиир этии буолар.

Уолаттар эбэтэр эр дьон икки ардыларыгар биирдиилээн да буоллар быһаарсыы, илин былдьаһыы көрүҥнэрэ син бааллар. Маннык быһаарсыы суруллубатах быраабыла быһыытынан барара былыргыттан биллэр. Арай бу быраабыла икки өттүттэн сөбүлэһиилээх эрэ буолуохтааҕа ирдэниллэр. Урукку кэмҥэ уолаттар икки ардыларыгар биир бииргэ киирсии туох да сэбэ-сэбиргэлэ суох ким «Бүттүм» диэр диэри ыытыллара. Чаҕыйан куотуу, сытан биэрии эбэтэр мурун хаана тоҕуннаҕына быһаарсыы бүппүтүнэн ааҕыллара.

Биир бииргэ утарыта көрсөн охсуһуу киһиттэн улахан тулуурдаах, бэйэни кыана туттар буолууну эрэйэр. Кыаттарбыт киһи өссө улахан тулуурдаах, кыһыытын-абатын өссө кыана туттар буолара табыллар. Кыаттарбыт киһиттэн бу дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара, салгыы олохторо улахан тутулуктаах буолан тахсарын бэлиэтиир. Кыаттарбыт киһи бэйэтин билиммэккэ эйэлэһимтиэтэ суох буолуута, ньоҕойдоһон туруута салгыы бардаҕына араас сэби-сэбиргэли туттууга тиийэн бу дьон олохторун улаханнык аймыан сөп.

Бэйэни кыайан туттуммат буолуу кэлин кэмҥэ уолаттар ортолоругар олус тарҕанна. Биирдиилээн бэйэ икки ардыгар быһаарсыылар элбэх буолан, күргүөмүнэн киирсиилэргэ тиийэн хаалар буоланнар, кыайбыттар кырбааччыларга кубулуйуулара үгүстүк таһаарыллар буолла. Бэйэлэрин кыана туттан тохтотуммат эдэр уолаттар кыаттарбыт киһини хам тэпсэн хамнаабат оҥорон кэбиһэллэр, эчэтэллэр.

Бэйэни кыана туттубат, сыыһаны оҥороору гыннахха кыайан тохтотуммат буолуу кэлин кэмҥэ үөскээн тэнийэн эрэр майгы көрүҥэ буолар. Кырдьаҕас дьон атаахтык иитиллибит оҕолор итинник майгылаах буолаллар диэн этэллэр. «Атаах оҕо түктэри майгына» диэн былыргыттан сылдьар өйдөбүл быһаарыытынан, оҕо бэйэтин букатын сатаан туттуммат, өйүнэн-санаатынан салайыммат буолуута ааттанар.

Бэйэтин кыайан туттуммат киһи ханнык баҕарар быһыыны, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруон сөп. Ол эрээри тугу да оҥорбута барыта киһиттэн таһынан, сиэрэ суох буолан тахсыахтаах. Маннык быһыы ордук куһаҕан быһыылары оҥорууга биллэр. Ол быһыылар үксүгэр аһара баран дьон өйүгэр-санаатыгар букатын сөп түбэспэт быһыыларга кытта тиийэр буолбута үгүс дьону хомотор.

Ийэ кут уонна салгын кут тус-туһунан өй-санаа буолалларын биир туоһутунан итирбит киһи өйө-көтүүтэ буолар. Киһи өйө көппүтүн кэнниттэн, кинини ийэ кута быһаччы салайар. Бу салайар кэмигэр сорох киһи бэрээдэги аһара кэспэккэ син киһи курдук сылдьар. Онтон сорох киһи биирдэ итирдэҕинэ туох эмэ буруйу, аһара туттууну оҥоро охсор.

Итирбит кырдьаҕас киһи элбэхтик үөрэр, кэпсиир, ыллыыр. Хаһан даҕаны аһара киэптэһэн, охсуһан барбыттара суох. Эгэ биирдэ эмэ киһини кырбыахтара дуо? Охсуһарга, киһини кырбыырга «Илиилэрэ барбат» буола кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэн хаалбыттара кинилэри бэрээдэги кэспэккэ сылдьалларын хаһан баҕарар хааччыйар.

Сахалар аатырбыт ороспуонньуктара Манчаары араас ыарахан балаһыанньаҕа түбэһэ да сырыттар киһини өлөрөн хааны тохпотоҕо биллэр. Оннооҕор кини улаханнык кыыһыран-абаран туран Чоочо баайы өлөрөөрү сананан баран илиитэ баран кыайан өлөрбөтөх. Оччотооҕу кэмҥэ киһини өлөрүү диэн саамай ыар, хара айыы буолара уонна кыра эрдэҕиттэн аһара туттан кэбиһэргэ үөрэммэтэҕэ кинини тохтотоннор, олоҕун алдьаппыт киһиттэн иэс ситиһэр түгэн үүммүт кэмигэр «Илиитэ барбат» буолбута чахчы. (1,162).

Оҕо кыра эрдэҕинэ иитии уонна үөрэтии хайдах барбытыттан киһи улаатан баран тутта-хапта сылдьыыта улахан тутулуктааҕа дакаастанар. Үчүгэй майгылаах дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы оҕо кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык дьарыктаннахха эрэ кыаллыан сөп. (2,32).

Туһаныллыбыт литература

1. Предания, легенды и мифы саха ( якутов ). Новосибирск, «Наука» Сибирская издательская фирма РАН,- 1995.- 400 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.