Айымньы

Саха тыла иччилээх диэн этэллэр. Тыл дорҕоонноро киһи мэйиитигэр дьайыыларыттан өй-санаа түмсүүтэ, иччитэ үөскүүр.

Хас биирдии сахабыт тылыгар өй-санаа өйдөбүллэрэ, ол аата үгэстэр иҥэн сылдьаллар. Ол иһин өйтөн-санааттан тутулуктаах дьайыылара киһиэхэ олус улахан.

Киһи саныыр санаата уонна оҥорор быһыылара тус-туспалара саха тылыгар иҥэн сылдьаллар. Ол курдук ай диэн тыл киһи баһын иһигэр саныыр санаата баарын, саҥаны айарын быһаарар. Санаа киһи баһын иһигэр араас уларыйыылара айар, арыйар, айымньы диэн тылларынан этиллэллэр.

Ай диэн тылбыт киһиэхэ салгын кут баарын, сайдарын биллэрэр. Бу тыл өй-санаа үлэтин, киһи санаатыгар саҥаны айарын, оҥорон көрөрүн быһаарар уратылаах. Итини тэҥэ бу тыл киһиэхэ салгын кута сайдарын биллэрэн киһиэхэ эрэ анаан туттуллар. Атын көтөрдөргө, кыылларга туттуллубат. Итилэргэ салгын кут диэн суох, сайдыбат.

Киһиэхэ эрэ саҥаны билэн иһэриттэн өйүн-санаатын тутулуктара эбиллэннэр өйө-санаата өссө сайдан, дириҥээн иһэр кыахтанар. Салгын кут түргэнник сайдарыттан киһи киһи буолары ситиспит.

Айа диэн иитиллэн турар ох саа этиллэр. Киһи айан оҥорон аан бастаан ох сааны булду тоһуйан бултуурга туһаммытын бэлиэтээн айа диэн ааттаммыт.

Айар диэн тылынан өй-санаа мэйии иһинээҕи үлэтэ этиллэр. Тугу эрэ саҥаны, урут суоҕу айа сатаан санааҕа ырытан, оҥорон көрүү айар диэн тылынан этиллэр. Саныыр санаабытыгар тугу оҥоро сатыырбыт, ырытарбыт барыта айа сатааһын диэн буолар.

Ай диэн тылга “ар” диэн кыыһырбыты биллэрэр дорҕоон холбонон айар диэн тылы үөскэппит. Ону-маны айа сатааһын үчүгэйи оҥороро аҕыйаҕын ити “ар” диэн сөбүлээбэти биллэрэр дорҕоон бэлиэтиир.

Ордук элбэхтик саҥаны айа сатааһыны биллэрэн арыйар диэн тылы туттабыт. Улахан суолтата суох, сиэри кэспэт саҥаны, уратыны оҥоруу арый диэн тылтан үөскээн арыйыы диэн ааттанар. Бу тыл “ыы” диэн бүтүүлээҕэ сэрэҕи улаатыннарары ирдиир.

Арый диэн тыл санааны биллэрэр, онтон арыйыы диэн ол санааны илэтигэр оҥорон таһаарыы ааттанар. Арыйыы диэн кыра, бытархай, улахан суолтата суох этиллибитин да иһин “ыы” диэн ытааһын бүтүүлээҕэ куһаҕана элбиирин биллэрэр.

Айымньы диэн санаабытыгар тугу айа, оҥоро сатыырбытын сурукка киллэрэн бэлиэтээһин, сыыһатын-халтытын көннөрүү ааттанар. Бу үлэҕэ ханнык эрэ саҥаны айыыны оҥорууга бэлэмнэнии, сыыһатын-халтытын көннөрө сатааһын баара эрэйиллэр. Аныгы тылынан эттэххэ айымньы диэн уустук проект оҥоруута буолар.

Ай уонна ымньан диэн тыллартан айымньы диэн тыл үөскээбит. Ол иһин айымньы диэн тыл бу үлэҕэ кыра да буоллар ханнык эрэ саҥаны айа сатааһын, уратыны оҥоруу баарын биллэрэр.

Айымньылаах үлэ диэтэххэ туох эрэ саҥа, урут суох, ким да билбэт быһыыларын туһунан суруйуулар бааллара быһаарыллар. Бу үлэҕэ ханнык эрэ ким да оҥорон көрө илик саҥаны айыыны олоххо киллэрэргэ анаан бэлэмнэнии баара ирдэнэр. Аныгы тутуу проегын оҥоруу айымньылаах үлэҕэ киирсэр. Ол курдук хас биирдии проект оҥоруута уруккулартан ханнык эрэ уларытыыны, тупсарыыны киллэрдэҕинэ ордук сыаналанар.

Суруйааччы оҥорор үлэтэ айымньы диэн ааттанар. Ол аата оҥоруллан үлэҕэ киирэ илигэ анаан-минээн бэлиэтэнэр. Суруйааччы суруйбутун курдугу ким эрэ илэтигэр оҥорон таһаардаҕына биирдэ, дьон билбэт, оҥорбот быһыылара буоллаҕына айыы буолан тахсар.

Суруйааччы айыыны оҥорбот, айымньыны эрэ оҥорор, ол аата айыыны оҥорууга бэлэмниир. Киһи билбэт буолан оҥорбот быһыыларын оҥоруу айыы диэн ааттанар. Куһаҕана элбээн хааларын биллэрэн “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтүүлээх.

Бу оҥоруллубут айыы куһаҕан, хара айыы буолан таҕыстаҕына суруйааччы, айыыны бэлэмнээбит киһи кыттыгастааҕынан, кигэн биэрээччинэн ааҕыллан сууттаныан сөп.

Санаабытыгар айа сатаан, айымньылаахтык үлэлээн туох эмэ уратыны, саҥаны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорон таһаардахпытына айыыны оҥоруу эбэтэр айыы буолар.

Ай диэн тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын дорҕооно эбилиннэҕинэ айыы диэн киһи оҥорор быһыытын биллэрэр тыл үөскүүр. Киһи оҥорор быһыыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларынан айыы диэн тыл икки өрүттэнэр.

Киһи субу оҥорбута үчүгэйи оҥоруу буолан таҕыстаҕына үрүҥ айыы диэн ааттанар. Айыы киһи урут билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыта буолан сиэри кэһэр. Ол иһин сэрэҕи улаатыннарары эрэйэр.

Саҥаны айыы куһаҕан буолан хааллаҕына хара айыы буолар. Умнуллар, хаалар аналланар. Саҥаны айа сатааһын туга эмэ табыллыбатаҕына, сатамматаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйара ордук элбэх. Ону тэҥэ киһи бэйэтэ ыксыырыттан, тиэтэйэриттэн табыллыаҕы да куһаҕаҥҥа кубулутар уратылаах. Ол иһин айыыны оҥоруу куһаҕана элбээн хааларыттан сахалар харыстанан “Айыыны оҥорума” диэн оҕолору үөрэтэллэр.

Оҥоруллубут айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана субу кэмҥэ кыайан быһаарыллыбатаҕына айыы диэнинэн сылдьарыгар тиийэр. Төһө эмэ уһун кэмҥэ үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара кыайан биллибэккэ, арыллыбакка эрэ сылдьыбыт айыылар бааллар.

Айыы-айа диэн ханнык эрэ урут биллибэт ыарыы соһуччу киириитэ ааттанар. Киһи урут билбэт ыарыыта соһуччу киирэн соһутара тылбытыгар киирэн иҥмит.

Айымньы диэн тылы сахалыы быһаарыылаах тылдьыт маннык быһаарар. Айымньы диэн киһи өйүнэн айбыт оҥоһуга, суруйуута, уус-уран обраһа. (1,31).

Онон айымньы диэн киһи саныыр санаатын сурукка киллэрэн, бэлиэтээн, өссө тупсаран, оҥорорго табылларын бэлэмнээһинэ ааттанар.

Туһаныллыбыт литература

1. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.