Карапапахтар

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт

Карапапахтар (азерб. Qarapapaqlar, ол аата "хара папахалар"; "тэрэкэмэ", "таракама" да дииллэр[1]) — түүр тыллаах омук[2][3][4][5] эбэтэр азербайдьан омугун биир бөлөҕө[6][7]. Карапапахтар хотугулуу илин Турцияҕа, хотугулуу арҕаа Ирааҥҥа, ону таһынан Грузияҕа (Квемо-Картли диэн сиргэ) уонна Азербайдьаҥҥа (сүрүннээн Газах[6] уонна Агстафинскай оройуоннарга) олороллор.

Карапапахтар биистэргэ арахсаллар. Улахан биистэрэ манныктар: тэркавүн (атын аата борчало диэн, «хаан бииһэ» диэн сананар), сарал, араплы, дьан-аһмэди, чахарлы, улачлы[8].

Карапапахтар азербайдьан тылын биир диалегынан саҥараллар[9]. 1935 уонна 1950 сыллаах турок биэрэпистэригэр карапапахтар тылларын, ону тэҥэ туркменнэр тылларын турок тыла диэн бэлиэтииллэрэ[10].

Бу дьон итэҕэлэ ислам буолар. Ираан карапапахтара сүрүннээн шииттэр, Турциятааҕы карапапахтар — сунниттар. Азербайдьан Газах уонна Агстафинскай оройуоннарга олорор карапапахтар, ону тэҥэ борчалы карапапахтара эмиэ сунниттар.

Ааттара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

"Карапапахтар" диэн омук аата "хара папахалар" (бэргэһэлэр) диэн суолталаах.

"Карапапах" диэн аатты тэҥэ элбэхтик "тэрэкэмэ" диэн аат туттуллар. Баскаков Н. А. диэн аатырбыт түүр тылларын чинчийээччи быһаарбытынан "тэрэкэмэ" диэн аат араабтыы-перстии төрүттээх. Перстэр карапапахтары "тэрэкэмэ" диэн ааттыыр үһүлэр: "тэрэкэмэ" араабтыы "түрк" (ترکی) диэн тыл элбэх ахсаана (ترکمه)[11]. Оттон "карапапах" диэн аатты көс биистэргэ туроктар биэрбит буолуохтаахтар. Бу аат карапапахтар кэтэр хара папахаларыттан (бэргэһэлэриттэн) үөкээбит (قارا پاپاخ). Дьафэроҕлу А. диэн турок чинчийээччитэ этэринэн туроктар Карс куорат оройуонугар биир сиргэ олорор тэрэкэмэлэри "карапапах" диэн ааттыыллар, оттон көс тэрэкэмэлэр "тэрэкэмэ" диэн ааттаммыттар[12].

Карапапахтар сорҕото "карабөрк" диэн ааттаммыт. Карабөрктэр тустарынан биллэринэн кинилэр XVI-с үйэҕэ Ширваҥҥа олохсуйбуттар[13]. Билиҥҥи Азербайдьан Удьар оройуонугар Карабөрк диэн ааттаах сир баар; "Манас" диэн кыргыс эпоһыгар Карабөрк диэн ааттаах кыыс-бухатыыр баар, кини Кайып-дана диэн калмык тойонун оҕото буолар. Ону таһынан карабөрк диэн биис каракалпак омук үөскүүрүгэр кыттыспыта биллэр.

История[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Карапапахтар XIX үйэ иккис чиэппэригэр диэри Сэван диэн күөл хоту өттүгэр олорбуттар. Билиҥҥи кэмҥэ Сэван күөл Армения, Грузия уонна Азербайдьан ардыларыгар сытар[1].

1814 сыллаахха Хусэйн-хаан Кадьар диэн ааттаах Эриван бүтэһик сардара (баһылыга) карапапахтар сорохторун Эриван сиригэр көһөрбүт[14]. Карапапахтар Эриван сиригэр Дарачичаг маҕала (оройуон) 28 дэриэбинэтигэр олорбуттара[15].

"Хамидийэ" диэн ааттаах карапапахтар кавалерийскай полктарын саллааттара

Карапапах сэрииһиттэрэ 1826–1828 сыллаах нуучча-перс сэриитигэр кыттыыбыттара. Сэрии кэнниттэн Сэван күөл аттыгар олорбут аҕыс сүүс карапапах ыала Персияҕа уонна Осман империятыгар көһөн барбыттар[16]. Перс ыраахтааҕыта кинилэргэ Резайе күөл аттыгар сир биэбитэ[8]. Карапапахтар бу сиргэ олорор мамаш диэн курд бииһин кытта булкуспуттар, кинилэр тылларын уонна култуураларын ылыммыттар[1]. Турция карапапахтар Карс оройуонугар сир ылбыттар.

1886 сыллаахха Кавказ кыраайыгар 24 тыһыынча карапапах киһитэ олорор этэ, бары Карс уобалаһыгар бааллара[17]. Бу сир 1877–1878 сыллаах нуучча-турок сэриитин түмүгүнэн Россияҕа тиксибит уонна Осман империятын Карс уонна Чилдыр сандьактарыттан (оройуоннарыттан) тэриллибит. XIX үйэ бүтүүтүгэр уонна XX үйэ саҕаланыытыгар тахсыбыт Брокгауз уонна Ефрон энциклопедиятыгар карапапахтар туспа омук быһыытынан бэлиэтэммиттэр[18].

1897 сыллаах Россия империятын бастакы биэрэпиһигэр "карапапах" диэн туспа тыл быһыытынан бэлиэтэммит[19].

1926 сыллааҕы биэрэпис көрдөрөрүнэн Эрмээн ССР 6311 карапапах киһитэ олорбут[20]. Эрмээн сиригэр карапапахтар Агбабинскай оройуоҥҥа олорбуттар.

1944 сыллаахха карапапахтары турок-месхетинецтары кытта Орто Азияҕа көһөрбүттэр.

Эбии көр

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Карапапахи // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  2. ↑ Советская страна после окончания гражданской войны: территория и население - Юрий Александрович Поляков - Google Книги
  3. ↑ Современные этнические процессы в СССР - Юлиан Владимирович Бромлей - Google Книги
  4. ↑ Encyclopedia of Stateless Nations: Ethnic and National Groups around the ... - James B. Minahan - Google Книги
  5. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года: основные итоги - Юрий Александрович Поляков, Научный совет по исторической демографии и исторической географии, Российская академия наук
  6. ↑ 6,0 6,1 Гарапапаглар / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия. — Баку: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1979. — Т. III. — С. 64.
  7. ↑ Îslam Ansiklopedisi. — cilt VI. — С. 330—331.
  8. ↑ 8,0 8,1 Азербайджанцы, армяне, айсоры // Народы Передней Азии. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1957. — С. 286.
  9. ↑ Languages of Azerbaijan. Ethnologue 15 report for Azerbaijan
  10. ↑ Народы Зарубежной Азии // Численность и расселение народов мира. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1962. — С. 205—206.
  11. ↑ Баскаков Н. А. Карапапахи, или терекеме, и изучение их языка (из материалов по азербайджанским диалектам Армении) // Краткие сообщения Института народов Азии. Вып. 65. — М.: «Наука», 1964. — С. 27.
  12. ↑ Баскаков Н. А. Карапапахи, или терекеме, и изучение их языка (из материалов по азербайджанским диалектам Армении) // Краткие сообщения Института народов Азии. Вып. 65. — М.: «Наука», 1964. — С. 27.
  13. ↑ Алиев А. И., Мамедов И. О. Об этнониме карапапах // Ономастика Кавказа (межвузовский сборник статей). — Орджоникидзе: Северо-Осетинский гос. университет им. К. Л. Хетагурова, 1980. — С. 62.
  14. ↑ И. Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его присоединения к Российской империи. — Санкт-Петербург: Императорская Академия наук, 1852. — С. 446.
  15. ↑ Еганян М. О мульке и мулькадарском праве в Армении // Известия АН Армянской ССР. Серия общественных наук. — 1958. — № 11. — С. 71.
  16. ↑ Савина В. И. Этнонимы и топонимии Ирана // Ономастика Востока. — М.: Наука, 1980. — С. 151.
  17. ↑ Кавказский край // Брокгауз уонна Ефрон энциклопедическай тылдьыта: 86 туомнаах (82 т. уо. 4 эб.). — СПб., 1890—1907. (Таблица численности отдельных народностей Кавказского края)
  18. ↑ Кавказский край // Брокгауз уонна Ефрон энциклопедическай тылдьыта: 86 туомнаах (82 т. уо. 4 эб.). — СПб., 1890—1907.
  19. ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России. «Демоскоп Weekly»
  20. ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР. «Демоскоп».
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Карапапахтар&oldid=355841»