Былыргы кэмҥэ ыалы тэрийии

Былыргы ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ ыалы тэрийии үгэстэрин нуучча суруксуттарын үлэлэриттэн булан туһанар кыахтаахпыт. Сахалыы аанньа билбэт кэлии дьон суруйбуттара саба быраҕан, үрдүттэн быһаарыылара элбэхтэрин да иһин, “Суруллубут суоруллубат” диэн этиигэ сөп түбэһэннэр улахан туһалаахтар.

Бу омуктар суруйууларын таба өйдөөн туһанар туһугар сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ өс хоһооннорунан этиллэн сылдьалларын холбоон туһаннахха эрэ табыллар. Айыы диэн тылы “үчүгэй” эрэ оҥоро сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ “Айыылаах айыыта таайар” диэн этиини таба өйдөөтөхтөрүнэ халыйан сылдьар өйдөрө-санаалара көнүө этэ. Киһи куһаҕан айыыны оҥорон кэбиспитэ хаһан баҕарар тарда сылдьарыттан, өссө куһаҕан айыыны оҥороругар тириэрдиэн сөбө, бу этии туһалаах суолтатын өссө улаатыннарар.

Сахалар өс хоһоонноро барылара кэриэтэ олус былыргы кэмнэргэ үөскээн олоххо киирбиттэр. Оччотооҕу кэмнэргэ сурук-бичик суоҕунан, туох билии барыта үгэскэ кубулуйдахтарына дьон ону толорор, олохторугар туһанар кыахтаналларын билэр эбиттэр. Дьон уһун үйэлэргэ билбит олоххо туһалаах билиилэрэ үгэстэргэ кубулуйан өс хоһооннорун үөскэппиттэрэ билигин да туттулла сылдьаллар.

“Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһооно ыалы тэрийии саҥа саҕаланан, эдэрдэр билсиһиэхтэрин инниттэн, баҕа санаа саҥа үөскүөҕүттэн ыла туттуллан барар аналлаах. Ыраах сирдэртэн ойох ылар, эргэ тахсар төһө да үлэтэ элбэҕин, эрэйдээҕин иһин, аймахтар сайдыыларыгар, хааннарын тупсарыыларыгар, төрүүр оҕолорун эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргүүрүгэр улахан туһаны оҥорорун сахалар билэн куруук туһана сылдьаллар. (1,151).

“Сирэйигэр суорат кутан салыаҥ суоҕа” диэн өс хоһооно ойоҕу, эри талан ылыыга аҥардастыы сирэйин эрэ көрөн ылбаты биллэрэр суолталаах. Дьахтар эбэтэр эр киһи сирэйдэриттэн атын үчүгэйдэрэ, өйдөрө-санаалара, тулуурдара уонна үлэни кыайаллара ыал буолууга ордук улахан туһалаахтарын арыйар. Билигин бу өс хоһооно дьахталлар уонна эр дьон кырасыабай, кэрэ буола сатыыр санаалара улааппытыттан хаалан сылдьар. Былыргы өбүгэбит Эллэй Боотур Омоҕой Баай көйгө эрээри үлэһит, доруобуйата бөҕө кыыһын талан ылан сахалар ахсааннарын элбэппитин уонна өй-санаа, үлэ өттүнэн сайыннарбытын эдэрдэр умнубатахтарына табыллар. (2,73).

“Суор оҕото суор, тураах оҕото тураах” диэн өс хоһооно дьон бэйэ-бэйэлэриттэн улахан уратылаахтарын, маарыннаспаттара элбэҕин биллэрэн кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиигэ туһанарга ыҥырар. Үлэһит киһи оҕото үлэһит буолара биллибитэ ырааппытын “Төрүт уус ыал ыччата” диэн этии баара биллэрэр.

Н.Якутскай ыал буолууну тэрийии туһунан маннык суруйар:

- Маайа, эн киһи сирбэт да дьонун сиритэлээн эрэҕин. Били “Сирэн-сирэн сиргидэххэ түбэһиэҥ” диэн өс хоһооно баарыгар дылы, киһи үөйбэтэх киһитин булан эргэ тахса сылдьаайаҕыный. Бу кэлэн олорор оҕо бэрт өйдөөх, үтүө төрүттээх киһи”. (3,19).

Ыал хаһан үөскээбитэ биллибэт былыргы. Үлэ-хамнас сайдан эр дьон баһылыыр кэмнэрэ кэлбитин кэннэ ыал үөскээбит. Ыалы былыр-былыргыттан эр дьон баһылыыллар, салайаллар, кинилэр сайдыылаах буор куттарын тарҕатар аналлаахтар. Билигин даҕаны омук сайдыытын үлэ эрэ аҕаларынан, Аан дойду үрдүнэн эр дьон баһылыыллара уларыйар кыаҕа суоҕунан, ыал олоҕо үйэлэргэ уларыйбатаҕына эрэ табыллар.

Ыал эр дьон удьуордарын, утумнарын салгыырга аналлааҕыттан бу кэмҥэ ордук харыстанарыгар кыһаныы эрэйиллэр буолла. Омук үйэтин уһуна 900 сыл курдук буолар. Бачча кэминэн омукка улахан уларыйыылар киирэллэр. Арҕааҥҥы омуктар бэйэлэрэ уларыйар кэмнэригэр киирбиттэриттэн ыал олоҕор араас уларытыылары, тупсарыылары диэн ааттаан киллэрэ сатыыллара элбээтэ. Сайдан иһэр саха омуга эстиигэ киирэн эрэр омуктары үтүктүбэтэҕинэ сатанар.

Омук сайдыытыгар, уһун үйэлэниитигэр кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр удьуордааһын уонна утумнааһын улахан туһалаахтар. Удьуордааһын диэн эт-сиин уонна утумнааһын диэн буор кут бэриллиитэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан иһэллэрэ ирдэнэр. Эр дьон буор куту үйэлэрин тухары үлэлээн, хамсаан үөскэппиттэрэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн сайдыыны ситиһиини түргэтэтэр аналлааҕа хаһан да уларыйбат.

Үлэһит, үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон удьуордарын, утумнарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэллэрин хааччыйыы омук үйэтин уһатыыга ордук улахан туһалаах. Ол иһин күүстээх, кыахтаах эр дьонтон ыраас кыыс эрэ буор кутун ылынан утумнуур оҕону төрөтөр кыахтааҕын туһаныы ирдэнэр. Омугу кыайыылаах үлэ эрэ  сайыннарара эр дьон буор куттарын харыстыыры ирдиир.

Таҥара үөрэхтэрин үлэһиттэр, эр дьон үөскэппиттэр, билигин даҕаны бу үөрэҕи кинилэр баһылаан салайаллар. Сахалар ыал буолууну киһи үйэтигэр биирдэ буолар уонна уларыйбат диэн ааҕаллар. Ыал буолуу туһунан нууччалар “Крест нести” диэн ураты ыараханын быһаарар этиилэрэ ону ордук чуолкайдаан биэрэр.

Сахалар ыал буоллахтарына арахсыбаттар, ол оннугар эр киһи кыахтаах уонна баайдаах буоллаҕына иккис кэргэнин ылан кэбиһиэн сөп. Ол барыта оҕолор өйдөрүн-санааларын харыстыыртан уонна баайы-малы үллэстии үөскээбэтиттэн улахан туһалаах.

Көрсүө, сэмэй майгылаах киһи ыарахан үлэни, ыал буолууну тулуйар, кыайар кыаҕа улаатарыттан уонна сыыһа-халты туттунара аҕыйыырыттан сахалыы таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууну оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ тутуһар.

Олус былыргы кэмҥэ саха дьоно үлэлэринэн-хамнастарынан тутулуктанан баайдарга уонна үлэһиттэргэ, дьадаҥыларга арахсан уһун үйэлэргэ олорбуттар. Үлэһит дьон бу икки өрүттэрин өйдөрө-санаалара улахан уратылаахтарын, утарыта хайысхалаахтарын арааран билэн өс хоһоонноругар киллэрбиттэр:

“Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһооно былыргы кэмҥэ ыалы тэрийиигэ баайдар уонна дьадаҥылар тус-туспа үгэстэри тутуһалларын арыйар. Ол курдук баайдар уонна дьадаҥылар өйдөрүн-санааларын уратылара үгүс өттүнэн утарыта хайысхалаахтара ыал буолан бииргэ олорууларын оҕону иитиилэрэ атаахтатыы өттүгэр халыйарыттан туһата суох оҥорор. Бу быһаарыы дьоҥҥо биллэр дакаастабылынан оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр баай уонна дьадаҥы төрөппүттэр тугу барытын тус-туспатык этэллэриттэн, оҕолоро хайаларын да үөрэҕин ситэн ылымматыттан, үчүгэй үгэстэри үөскэтиммэтиттэн быстах майгыланан хаалара элбиирэ буолар.

Былыргы кэмҥэ улахан баайдар чугас да аймахтарын кыра хамнастаах үлэһит, хамначчыт оҥостоллоро биллэр. Баайдарга үлэлээн, ону-маны сыаналааҕы оҥорон, барыһы биэрэр үлэһиттэр эрэ туһалаахтарыттан өйдөрө-санаалара уларыйан, элбэх барыһы ыла сатыыллара улааппыт.

Ыал буолуу диэн эр киһи уонна дьахтар сөбүлэһэн холбоһоннор, биир санааланыыларыттан үөскүүр уонна икки өрүттээх тутулуктаах:

1. Оҕо төрөтүүлэрэ, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиилэрэ, онтон иитэн, үөрэтэн улаатыннарыылара буолар.

2. Ыал баайы-малы мунньунааччы, элбэтээччи буоларын ахсааннара эбиллэн иһэриттэн өссө улаатара биллэрэр. Элбэх ахсааннаахтары аһынан, тугунан барытынан хааччыйыыга үгүс баай-мал наадатыттан ыаллар байар санаалара улаатарыттан оҕолорун үлэҕэ үөрэтэллэрэ эбиллэр.

Баайдар өйдөрө-санаалара уратытынан, баайдара элбэҕинэн оҕону көҥүлүнэн ыытан атаахтатан иитэр уратылаахтар. “Баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун” диэн өйгө-санааҕа иитиллэр баайдар оҕолоро туохха барытыгар аһара барар санаалара улаатарыттан, быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээн олохторун кылгатан кэбиһэллэрэ үксээн хаалар.

Дьадаҥы, үлэһит киһи оҕотун көрсүө, сэмэй буолууга, киһилии быһыыланыыга, тугу барытын харыстыырга, үлэни-хамнаһы сатыырга, кыайарга, кыамматтары аһынарга, көмөлөһөргө иитэр, үөрэтэр. Киһилии быһыылаах, үлэни сатыыр, кыайар оҕолор үлэһиттэртэн иитиллэн, үөрэтиллэн улаатан тахсалларыттан, омук сайдыытын үлэһиттэр баһылаан иһэллэр.

Өй-санаа бу сөп түбэспэт уратыларын дьайыыларыттан баайдар уонна үлэһиттэр, дьадаҥылар былыргы кэмнэргэ тус-туспа ыаллары тэрийэллэрэ. Биир эмэ ураты быһыы баар буола сылдьыбыта кэпсээҥҥэ киирбитэ биллэр. Ол курдук кыанар ыаллар Суоһалдьыйа Толбонноох диэн ааттаах, үчүгэй көрүҥнээх, мааны кыыстарын хойутатан кэбиһэн баран улахан баайдарга эргэ биэрэ сатаабыттара табыллыбатаҕын туһунан кэпсээҥҥэ киирбит.

Киһи буолуу диэн үлэһиттэр оҕолоро ситиһэ сатыыр баҕа санаалара дьоҥҥо барыларыгар сөп түбэһэн таҥара үөрэҕэр кубулуйбута Аан дойдуга тарҕаммыт. Киһи буолуу диэн сахалар оҕо өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн сайыннарар үөрэхтэрэ. “Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥор” диэн үөрэхтэн саҕаланан баран киһи быһыылаах буолууга тириэрдэриттэн оҕо өйө-санаата сайдыытыгар билигин даҕаны улахан туһаны оҥорор.

Былыргы кэмнэргэ кыыс оҕо анала диэн сааһа ситтэр эрэ сөптөөх эр киһини булан эргэ тахсыы уонна сайдыылаах буор куттаах эр киһини утумнуур оҕолору төрөтүү, иитии, үөрэтии, улаатыннарыы, киһи буолууну ситиһиннэрии буолара билигин, омук сайдыыны ситиһэр кэмигэр оннугар түстэҕинэ табыллар.

Кыыс сааһа ситэригэр төрөппүттэрэ араас таҥаһын-сабын, иһитин-хомуоһун, баайын-малын, ол аата энньэтин бэлэмнииллэрэ. Сааһа ситтэр эрэ энньэтэ төһөтө быһаарыллан дьон билиитигэр тахсара, күтүөттэр, ойох ылыахтарын баҕалаахтар кэлэн ыйыталаспытынан барыылара саҕаланара.

Кыыс эргэ тахсарыгар саамай сыаналааҕа ыраас кыыһынан буолара кытаанахтык ирдэнэрэ. Ол курдук ыраас кыыс эрэ эр киһини утумнуур буор куттаах оҕону төрөтөрө улаханнык сыаналанара үлэни табан, сатаан үлэлээһин аймахтары, омугу сайыннарарынан быһаарыллар.

Ыалы тэрийээччинэн кыыс буолар. Ол барыта эргэ тахсар кыыс энньэтэ төһөтө эрдэттэн биллэриттэн уонна күтүөт уол кыыс энньэтигэр сөп түбэһэр халыымы төлүүрүттэн быһаарыллар. Ол аата ыалы кыыс тэрийэр, онно күтүөт кэлэн холбоһор, кыттыһар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн саҥа ыалы тэрийии икки өрүттэнэрин сахалар тутуһаллар:

1. Уоллаах кыыс бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһиилэрэ.

2. Ыалы тэрийиигэ төрөппүттэр баайы-малы үллэрэн, тэҥнээн биэриилэрэ кыыс өттө энньэ, онтон уол өлүүтэ халыым диэн ааттаналлар.

Уол кыыһы көрөн сөбүлээтэҕинэ суорумньу ыытан ыал буолуу кэпсэтиитин саҕалыыр. Кэпсэтии саҕаланыытыгар кыыс сөбүлүүрүн ыйыталлар. Кыыс сөбүлээбитин кэнниттэн энньэ уонна халыым туһунан сөбүлэһэллэр, уруу хаһан буоларын быһаарсаллар.

Дьахтар уонна эр киһи сөбүлэһиилэрэ күн-дьыл баран истэҕинэ мөлтөөн, уларыйан барара былыргы кэмнэргэ да баар этэ. Оҕолор төрөөһүннэрэ уонна баай-мал эбиллэн иһэрэ ыалы бөҕөргөтүүгэ туһата улаатан иһэрэ. Ол курдук, арахсан барааччыга оҕолор да, баай-мал да араарыллан бэриллибэтэ ыал олоҕун туруктаах оҥороро.

Былыргы кэмнэргэ сахалар кут-сүр үөрэҕин олохторугар халбаҥнаабакка эрэ тутуһаллара уонна эт-сиин сайдыытыгар ылар улахан оруолун билинэллэрэ. Эр киһи утумун, буор кутун ордук кыһанан харыстыыллара, ыраас кыыс оҕону ойох ыллаҕына кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин тутуһаллара.

Былыргы, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ ыал буолуу үгэстэрин тутуһар эрдэхтэринэ сахалар ахсааннара биэс төгүл эбиллибитэ, күүскэ, таһаарыылаахтык үлэлиири кыайаллара, элбэх сүөһүнү иитэллэрэ уонна күүстээх, кыахтаах эр дьон элбэх этилэрэ.

Онон сахалар былыргы кэмҥэ ыалы тэрийэр үгэстэрэ эр дьону, омугу сайыннарар аналлаахтара.  Кинилэр сайдыылаах буор куттара кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэрэ эттэрэ-сииннэрэ тупсуутугар тириэрдэрин  туһана сылдьаллар эбит. (4,22).

Туһаныллыбыт литература.

1.Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки.- Якутск: Бичик, 2006. - 112 с.

2.Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. - Дьокуускай: Бичик, 2006. - 112 с.

3. Якутскай Н. Төлкө. - Якутск: Кн. изд-во, 1973. - 768 с.

4. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2022. - 136 с.

Категорияларынан көрдөөһүн: Үөрэх.