Суруллубут суоруллубат

Суруллубут суоруллубат диэн уһун үйэлээх саха омугун олоҕун үөрэҕэ.

Тылынан этэрдээҕэр суруллубуту көрүү киһи өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник хатанарын «Биирдэ көрбүт киһи» диэн этии баара биллэрэр.

Суруйуу олус уһун үйэлээх буоларын «Суруллубут суоруллубат» диэн этии биллэрэр. Олус былыргы кэмнэргэ суругу тааска быһан суруйар эрдэхтэринэ бу этии үөскээбит уонна билигин да туттулла сылдьар. Суруллубуту дьон уура сылдьан ааҕалларыттан умнан кэбиспэттэр.

Суруллубуту суох оҥоруохтарын баҕалаахтар бу кэмнэргэ да бааллар. Ааспыт 20-с үйэҕэ репрессия кэмигэр элбэх дьон үлэлэрин хомуйан ылан уматаллара, суох оҥороллоро. П.А.Ойуунускай эрдэтээҕи үлэлэриттэн үтүө дьон эрэ кистээн уурбуттара ордон хаалбыттара.

Бэчээттэммит хаһыат бары тираһын атыылаһан ылыыны бу кэмҥэ да оҥороллор. Биирдэ «Туймаада уоттара» хаһыат тираһын барытын атыылаһан ылан ааҕааччыларга тириэрдибэтэхтэрэ.

Суруйааччы тугу суруйбутугар толору эппиэттиир кыахтаах буоллаҕына эрэ дьон итэҕэйэллэр. Сымыйаны, бэйэ билбэтин, оннук буолуо диэн суруйууну дьон итэҕэйбэттэр, олохтон холобуру туһананнар син-биир кырдьыгы билэллэр. Элбэх дьону албынныы сылдьыы хайаан да арыллар, бары билиилэригэр тахсар, онтон билиннэҕинэ, арылынныҕына иэстэбилэ олус улахан буолар.

Тэрис уонна тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут «айыыларын үөрэҕэ» сымыйата, албына, этэргэ дылы, эрбэхтэн эмэн оҥоруллубута олус элбэх. Бэйэлэрэ итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар бары саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар. Сахалыы айыы диэн тыл нууччалар курдук «творец», «создатель» диэн эбиискэ өйдөбүлэ суох, көннөрү киһи оҥорор ураты быһыытын, киһи билбэтин, оҥорботун, саҥаны айыыны оҥорууну эрэ биллэрэр. Сахалар бэйэлэрин «Айылҕа оҕотунан» ааттаналлара дьон айылҕаттан кыраларын, оҕолоро эрэ буолалларын билинэр уонна ханнык да таҥара айылҕаны айбатаҕын биллэрэр.

Айыы диэн тыл сахабыт тылыгар киһи ураты, саҥаны айар өйүн-санаатын эрэ быһаарар уонна киһи өллөҕүнэ өйө-санаата тус-туспа ыһылланнар айыы буолара этиллэр. Айыылар диэн өлбүт дьон ураты, атын ким да өйүгэр-санаатыгар маарыннаабат өйдөрө-санаалара буолаллар.

Сэбиэскэй былаас эстиитигэр урутаан түһэн, биһиги эрэ билэбит диэн суруйааччылар, учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ айа сатаабыт «айыыларын үөрэҕэ» барыта кэриэтэ сымыйа, сыыһа, өйтөн була сатаан оҥоруу буолар. Саамай улахан була сатааһына былыргы, туһаттан тахсан эрэр таҥаралары, айыылары ыйдарынан түҥэтэн араартааһын буолар. Сылы быһа кэриэтэ бултуур буоллахпытына Байанай таҥарабыт биир эрэ ыйга баар буолар дииллэрэ таһы-быһа сымыйа.

Тыл үөрэхтээхтэрэ ийэ куту киһи оройугар олорор, кып-кыра киһи, эбэтэр быт буолан көстөр диэн «Айыы үөрэҕэ» кинигэлэригэр суруйбуттар. Мин ону утарабын. Син Орто дойдуга олоҕу олоро сатаатым да, ийэ кут быыкайкаан киһи буолан оройго хаама сылдьарын саатар көрбүтү көрсө иликпин диэн «Ийэ кут – киһи удьуора» диэн үлэтигэр Миитэрэй Баппаҕай суруйар.

Таһы быһа сымыйаны этэр үөрэх диэн суох буолара ирдэнэр.

Айыы үөрэҕэ диэн үөрэх сахаларга суоҕун туһунан Суорун Омоллоон эппитин В.Н.Протодьяконов суруна сылдьар.

«Халлаантан ас түһүө диэн айаххын атыма» диэн олус дириҥ өйдөбүллээх өс хоһоонун айыы үөрэҕин өрө тутааччылар билиэхтэрэ этэ. Бу өс хоһооно бэлэми эрэ кэтэһимэ диэн быһаччы өйдөбүллээҕин иһин халлаан букатын кураанаҕын, онтон тугу да түһэрэн туһанар кыах суоҕун биллэрэр.

Тэрис «Итэҕэл тыллара» диэн саҥа таһаарбыт кинигэтигэр буор уонна ийэ кут туһунан этиилэрэ оҕо өйө-санаата, үгэстэрэ үөскээһинигэр сөп түбэспэттэр, таһы-быһа сымыйалар. «Айыы үөрэҕэ» диэн сымыйа үөрэх сахалыы итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар саха дьонун барыларын албыннааһын буоларын ити сымыйалааһын биллэрэр. Кини этэринэн ийэ кут оҕоҕо халлаантан түһэр уонна буор кутун үөскэтэр үһү.

Билбэт эрээри билэр курдук туттунууну, этиниини айыыны өрө тутааччы Сырдык элбэхтик оҥорор. Кини «Үөһээ дойдуга үчүгэй» диэн этиитэ элбэх дьону онно ыҥырар, угуйар, албыҥҥа киллэрэр, оҕолор онно бараарылар бэйэлэригэр тиийинэллэригэр олук буолар.

Саҥа тылы булааччылар дорҕоон киһиэхэ дьайар күүһүн билбэккэлэр дьон өйүн-санаатын буккуйаллар. «Лох» диэн нууччалыы «дурик», «чурка» диэн өйдөбүллээх тыл. Оттон Тэрис-Л.А.Афанасьев бу тылы «Айыы үөрэҕэ» диэн кинигэтигэр итэҕэл тылыгар кубулутар сыаллаах киллэрбит уонна «Билии алгыстара» диэн баһыгар алгыс тылынан суруйбут.

«Айыы үөрэҕин» айааччылар өй-санаа үөрэҕэр букатын сыһыаннара суохтар. Араас саҥа тыллары булан итэҕэл тылыгар кубулута сатыыллара куһаҕаны эрэ оҥорор, дьон итэҕэйбэт буолууларын үөскэтэр, сымыйалыы, албынныы сылдьалларын биллэрэр. Нууччалардыын кыттыспыппыт ырааппытынан «Лох» диэн тыл биһиэхэ эмиэ куһаҕанынан дьайар тыл буолар.

Сымыйа «айыы үөрэҕин» айааччылар айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх, үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах, олортон куһаҕана элбэх тылбытын үчүгэй эрэ оҥороору, оннук туһанаары кыһаналлар. Ону баара айыы диэн тыл хаһан даҕаны үчүгэй эрэ өйдөбүллээх тылга кыайан уларыйбат. «Ыы» диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ хаһан да үчүгэйгэ кубулуйбат. Саха тылыгар «ыы» диэн дорҕоонунан бүтэр икки сүһүөхтээх тыллар бары кэриэтэ куһаҕаҥҥа тириэрдэр тыллар буолаллар.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ нууччалар «грех» диэн тылларын быһалыы үтүктэннэр «аньыы» диэн саха тылыгар ханна да суох, былыргы нуучча православнай таҥаратын үөрэҕин тылбаастааччылар булбут тылларын туһанан өйү-санааны быһаарар, куһаҕаны туспа араарар тыл оҥоро сатыыллар. Бу дьон саха тыла олус былыргы төрүттээҕин, «ай» диэн тыл үчүгэйи уонна куһаҕаны айары холбуу быһаарарын умнан сылдьаллар.

«Аньыы» диэн саха тылыгар суох, өйгө-санааҕа сөп түбэспэт тылы билбэт аата үтүктэ сатааһын ордук хомолтолоох. Ким эрэ, хантан эрэ саҥа тылы булбутун суолтатын билбэт эрээри үтүктүбүтүнэн бараллар. Билбэт эрээри үтүктүү син-биир куһаҕан. Тыл суолтатын, дьайыытын билбэт киһи мээнэ да үтүгүннэҕинэ, бу тыл дорҕооннорун дьайыыта син-биир киниэхэ тиийэр, өйүн-санаатын уларытар. Тоҕо диэтэххэ, уонунан тыһыынчанан сылларга үөскээбит үгэс биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар иҥэн сылдьан дьайар.

Олох салҕанан истэҕинэ ким сымыйата, кырдьыга быһаарыллан тахсан, чуолкайданан иһэр. Оҕолор улаатан истэхтэринэ, киһи буолууну баһылыы иликтэринэ «айыы үчүгэй», “айыыны оҥоруҥ” диэн үөрэтии сыыһа-халты, аһара туттуналларын элбэтэринэн букатын сөп түбэспэт. Кэлин кэмҥэ эдэрдэр буруйу-сэмэни оҥоруулара эбиллэн иһэриттэн дьон санааргыыра элбээтэ. Улаатан иһэр оҕолор сыыһа-халты туттуналларын аҕыйатаары үчүгэй үгэстэрэ үөскүү иликтэринэ "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума" диэн сахалар үөрэтэллэр. (1,24).

“Суруллубут суоруллубат” диэн өс хоһооно бары суруйууларга олус сэрэхтээх буолууну ирдиир. Сымыйанан, дьону албыннаан суруйууга эппиэтэ, иэстэбилэ хайаан да кэлэр.

Олох салҕанан баран истэҕинэ сыыһа-халты, сымыйанан суруйуу син-биир биллэр, кырдьык кыайар, дьон сөптөөх сыанабыла тахсар. Арыы үрдүгэр уу дагдайбат, кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума". - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 152 с.