Бурут-бурят

Бүрээттэр кытта булкуйума.

Бурят диэн омуктар ааттара сахалыы бурут диэн тылтан үөскээбит.

Олох иннин диэки баран, сайдан истэҕинэ икки омук дьоно эйэлээхтик бииргэ олорууларыттан саҥа, буккаас хааннаах омук үөскээн, ахсааннара эбиллэн, тэнийэн тахсар кыахтанар.

Остуоруйаҕа биллэр кэмҥэ саҥа үөскээбит омугунан бурят омук буолар. Нууччалар кэлиилэригэр омуктарын аатын булуна илик буоланнар брат эҥин диэн ааттыы сылдьыбыттара. Бу омук үөскээһинигэр сахалар сыһыаннара ураты чугас. Бурят диэн омук аата ханнык тылтан үөскээбитэ билигин улахан мөккүөргэ сылдьар. Бары быһаара сатааччылар тус-туспа өйдөбүллээх тыллартан бэйэлэрин туһаларыгар эргитэн таһаара сатыыллар.

Г. В. Ксенофонтов «Урааҥхай сахалар» диэн улахан үлэтигэр бурят диэн тыл үөскээбит төрүттэрин дириҥник ырытыыны саҕалаабыта.

Бурят тылын билээччи Бадзар Барадин «Бурят-монголы» диэн ыстатыйатыгар «бурят» диэн тылы ырытан баран маннык быһаарар.

Кини «бурят» диэн тылы «баргут» — хараҥа, дьиикэй диэн өйдөбүллээх тылтан уларыйан тахсыбыт диир. Ол уларыйыы маннык быһыылаахтык барбыт. Баргут — бурут — бурят. Манна Д.Банзаров 1849 сыллаахха «Об ойратах и уйгурах» диэн ыстатыйатыгар: «Бургуты — буряты или буруты» диэн эппитин эмиэ киллэриэххэ сөп. (1,117). Бу автордар этиилэринэн баргуттарынан эбэтэр буряттарынан Байкал аттыгар олорор иркутскай буряттара эрэ ааттаналлар эбит. (1,118).

Б.Барадин бурут диэн тыл бурят диэҥҥэ уларыйыытын быһаарбыта сөптөөх уонна сахалыы бурут диэн тыл саҥа омук үөскээһинигэр, саҥарар тылыгар ылар оруола ордук үрдүк эбит.

Саха тылыгар «бурут» диэн тыл соччо үчүгэй, киһилии өйдөбүлэ суох, үксүгэр аанньа ахтыбат буолууга, холоон көрүүгэ ананар тыл. (3,163). Ити тыл куһаҕан өйдөбүлэ сахалар буряттары кытта кыайан тапсан бииргэ олорботохторун көрдөрөр. Хотугу сирдэр олохтоохторун чинчийээччи В. И. Иохельсон сахалар Байкал күөл аттыттан кэлбиттэрин уонна кинилэри буряттар хоту диэки үтүрүйбүттэрин эмиэ бигэргэтэр. (2,69).

Тыл туһунан үлэни барытын тылдьыттан саҕалаан, онтон тирэх ылан сайыннардахха олохтоох, тирэхтээх буолар. Саха тыла олус былыргы тыл буолан дорҕооннорунан тутулуктарын билигин да илдьэ сылдьарын туһаныахха сөп.

Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьытыгар «бурут» диэн тыл хас да биллэр суолталаах. Олортон биирдэһигэр быһаарар оруоллаах эмиэ бэриллэр. Бурут хорҕолдьун — үрүҥ хорҕолдьун диэн быһаарыллар. (4,38). Yрүҥ хорҕолдьун диэн буккаастаах хорҕолдьун, ол иһин бурут диэн ааттанар.

Сахалар буряттары былыр-былыргыттан буруттар диэн ааттыыллар. Сахалыы «Бурут», «Буруттаата» диэн тыллар быһаарыылара таба саҥарбат, буккуйан саҥарар диэн биллэр өйдөбүллээх. «Буруттаама» диэн этии буккуйан саҥарыма диэн өйдөнөр.

Ыыс-бурут диэн этии араас куһаҕан, биллибэт тылларынан үөҕүүнү, хос ааттааһыны биллэрэр.

Буруттаата диэн тылы суруйааччы Михаил Догордуров «Кэпсээннэр уонна сэһэннэр» диэн үлэтигэр буккуйан саҥарар диэн өйдөбүллээн туһанара бу тыл суолтатын табатык быһаарар. (3,15).

Саҥа омук икки кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар үөскээн сайдан тахсарыттан хара маҥнайгыттан икки омук тылын буккуйа туттарга, холбуу саҥарарга үөрэнэллэр. Икки омук тылын, өйүн-санаатын тэҥҥэ баһылааһын саҥа үөскээн эрэр омук өйүн-санаатын күүскэ сайыннаран сыыйа-баайа атыттары, төрүт омуктарын баһылыыр, салайар оруолун үрдэтэр.

Саҥа үөскүүр омук дьоно икки омук тылын холбуу туттан саҥарыыларыттан уонна бэйэлэрэ хайа да омук тылыгар суох саҥа тыллары үөскэтэн туһаналларыттан буккуйа саҥара, ол аата буруттуу саҥара үөрэнэн хаалаллар.

Сахалар өйдөбүллэринэн саҥа омук аан маҥнай икки омук тылын буккуйан саҥарар, ол иһин буруттуу саҥарар «бурут» омук буолар. Кэлин омук сайдан бэйэтин туспа арааран билинэр кэмигэр саҥарар тыллара эмиэ икки омук тылыттан холбонон оннун булан, омуктарын аатын бэйэлэрэ саҥалыы булуналлар. Манна холбоспут омуктартан хайа өрүттэрэ баһыйан барыыта сайдыыны ситиһииттэн, үлэни-хамнаһы, сири-уоту баһылааһыннарыттан быһаччы тутулуктанар.

Нууччалар арҕааттан хоту диэкинэн кэлэн иһэн буряттар ааттарын сахалартан истэн билэннэр бурут — быраат диэн маҥнай ааттыыллар. Кэлин бу аат уларыйан бурят диэнинэн омук аата буолан иҥэн олохсуйан хаалбыт.

Саха тыла былыргы кэмнэргэ олус киэҥник тарҕана сылдьыбыт. Саҥа омуктар Аан дойду бары муннуктарыгар үөскүүллэриттэн Бурут диэн ааты сир-дойду аайы билэллэр. Брут диэн ааттаах остуоруйаҕа биллэр киһи Рим императорын Цезары өлөрөн турар. Брут диэн сурукка киирбит аат Бурут диэн буолара олус сөптөөх. Саҥа үөскээн эрэр буккуйан саҥарар омук киһитэ урукку өйдөөх-санаалаах киһини өлөрүүтэ олох иннин диэки сайдыытын түргэтэтиэн сөбө биллэр уонна икки хас омук тылынан буккуйан саҥарар саҥа омук үөскээн олох сайдан, иннин диэки баран иһэрин быһааран биллэрэр.

Саҥа омук үөскээһинэ, үүнэн, сайдан тахсыыта олох иннин диэки хамсааһынын оҥорон, сыҕарыйан иһэрин быһаарар. Хас саҥа үйэ үүнэн кэлэн истэҕин аайытын саҥа омуктар үөскээн тахсан ахсааннара эбиллэн иһэллэр. Саҥа омук үөскээһинэ омуктар олохторугар улахан уларыйыылары, хамсааһыннары үөскэтэрин уонна ол уларыйыыларга киһи-аймах өйдөөх-санаалаах буолан эрдэттэн бэлэмнэниэхтээҕин, ылыныахтааҕын биллэрэр.

Олус уһун үйэлээх саха омуга бэйэтин олоҥхолоругар уустаан-ураннаан хоһуйар, үс саха үөскээһинэ диэн ааттыыр кэмнэрэ саҥа, үһүс омук үөскээһинин уонна кырдьаҕас омуктары кытта сир былдьаһан, үтүрүссэн, тапсыбакка этиһии, охсуһуу кэмнэрэ кэлэллэрин ойуулаан көрдөрөр.

Маннык кэм сахалар Байҕал күөл аттыгар хоролордуун бииргэ олорон буккуйан саҥарар буруттары, буряттары үөскэппиттэрин, онтон бу омуктар ахсааннара элбээн, аны бэйэлэрин баһыйан, үтүрүйэн хоту диэки, Өлүөнэ өрүс баһыгар сыҕарыппыттарын саҕана буола сылдьыбыт. Бу быһаарыы сахалар уонна хоролор сорохторо Байкал күөл таһыттан хоту диэки сыҕарыйан кэлбиттэрин биир дакаастабыла буолар. (5,76).

Туһаныллыбыт литература

1. Г. В. Ксенофонтов. «Ураангхай сахалар» Том 1, книга 2. Нац. кн.изд. Республики Саха (Якутия), 1992.- 318 стр.
2. Г. В. Ксенофонтов. «Ураангхай сахалар» Том 1, книга 1. Нац. кн.изд. Республики Саха (Якутия), 1992.- 416 стр.
3. Догордуров М. Ф. Кэпсээннэр уонна сэһэннэр. Якутское книжное издательство, Якутск, 1972.- 416 с.
4. П. С. Афанасьев, П. А. Слепцов, В. И. Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994. — 264 с.
5. Каженкин И. И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. — Дьокуускай: ГБУ РС(Я) «Бизнес-инкубатор», 2013. — 108 с.