Кытай тыла

Кытай тыла 汉语／漢語, 华语／華語 or 中文 Hànyǔ, Huáyǔ, or Zhōngwén
:
Дойдулар:	Кытай, Тайвань, Сингапур, Малайзия, АХШ, the Филипиннар, Австралия, Таиланд, Вьетнам, Индонезия, Маврикий, Перу, атын да регионнарга Кытай дьон түөлбэлэригэр
Регион:	(сүнньүнэн): Кытай, Гонг Конг, Макау, Тайвань, Сингапур, Малайзия уонна соҕурулуу-илин Азия, уонна атын регионнарга Кытай дьон коммуналарыгар
Total speakers:	примерно1.3 млрд
Тыл системата:	Sinitic   Кытай тыла
Суруга:	Chinese characters, zhuyin fuhao, pinyin, Xiao'erjing
Ил суолталаах
Ил статустаах:	Халыып:UNO Халыып:PRC Гонконг Гонконг Халыып:MAC Халыып:ROC-TW Сингапур Сингапур (official, but not national language)
Салайыллар:	In the PRC: National Commission on Language and Script Work In the ROC: National Languages Committee In Singapore: Promote Mandarin Council/Speak Mandarin Campaign
Language codes
ISO 639-1:	zh
ISO 639-2:	chi (B)Халыып:Infobox Language/terminological
ISO 639-3:	variously: cdo – Min Dong cjy – Jinyu cmn – Mandarin cpx – Pu Xian czh – Huizhou czo – Min Zhong gan – Gan hak – Hakka hsn – Xiang mnp – Min Bei nan – Min Nan wuu – Wu yue – Yue och – Old Chinese ltc – Late Middle Chinese lzh – Classical Chinese
Glottolog:

Кытай тыла (кыт. трад. 漢語, судургу 汉语, пиньинь hànyǔ, палл. ханьйүү, эбэтэр кыт. 中文, пиньинь zhōngwén, палл. джуҥ’уэн — сурук туһунан этиллэр буоллаҕына) — кытайдар саҥарар тыллара, билиҥҥи саамай тарҕаммыт тыллартан биирдэстэрэ (тыл кэргэнин курдук эмиэ көрүллэр; кытай-тибиэт (син-тибиэт) кэргэнигэр киирэр. Бастаан Кытай сүрүн этноһын - хань - тыла эбит.

Диалектар

Кытай тыла хас да араас диалектардаах. Бу диалектар бэйэ бэйэлэриттэн туспа араас Түрк эбэтэр Славян тылларын курдук уратылаахтаар, ол иһин араас кытай диалектарынан саҥарар дьон бэйэ бэйэлэрин өйдөһөллөрө уустук буолааччы. Кытай диалектарыттан саамай киэҥник тарҕаммыт, кэлин хал буолбут диалект - Путуҥхуа. Кытайга олорор үгүс дьон бары бу тылы билэллэр. Путуҥхуа Кытайга, Тайбааҥҥа, Гонкоҥҥа, Макаога уонна Сингапурга официал тыл буолар. Кантон (Гуаҥдуҥ) тыла - өссө биир киэҥник тарҕаммыт кытай диалега буолар. Кытай диалектара төһө да дорҕооннорунан араас буоллаллар (холобур, путуҥхуа 4 фонетическай тоннардаах, Кантон тыла - 6), суруктара биир. Кытай суругар былыргыттан ыла кытай иероглифтара туттуллаллар. Онон кытай иероглифтара араас диалектарынан саҥарар дьоҥҥо өйдөнүөн сөп. Холобур, путуҥхуалыы "дорообо" 「你好」 диэн "ни хао" (nǐ hǎo), кантоннуу — "нэй хоу" (néih hóu).

Путуҥхуа (кытайдыы 普通话, "уопсай тыл", пиньинь Pǔtōnghuà) - диэн хал буолбут кытай тылын формата, официальнай статуһа Кытайга (Кытай Дьон Республиката, Хоҥ Коҥ, Аомэн), Тайбааҥҥа уонна Сингапурга официал статустаах. Ону тэҥэ Путуҥхуа ХНТ алта официал тылларыттан биирдэстэрэ. Путуҥхуанан кэпсэтэр дьон ахсаана - 850 мөл.

Аан дойдуга кытай тылынан (бары диалектары холбоон) 1,3 млрд. киһи саҥарар.

Кытай тылын атын улахан диалектара:

• У (吴语/吳語, 广东话/廣東話 пиньинь: Wúyǔ; Guǎngdōnghuà) (90 мөл.)
• Йүэ, эбэтэр Кантон (粤语/粵語, пиньинь: Yuèyǔ) (80 мөл.)
• Мин (闽语/閩語, пиньинь: Mǐnyǔ) (50 мөл.)
• Сяҥ (湘语/湘語, пиньинь: Xiāngyǔ) (35 мөл.)
• Хакка (客家话/客家話, пиньинь: Kèjiāhuà) (35 мөл)
• Ган (赣语/贛語, пиньинь: Gànyǔ) (20 мөл.)

Фонетика

Путуҥхуа - тоновай тыл, ол эбэтэр хас биирдии тон араас суолталаах. Кытай тылыгар (путуҥхуа) 4 толору уонна 1 нейтральнай тон баар:

• Бастакы тон (1) [mā] үрдүктүк уонна көнөтүк ааҕыллар
• Иккис тон (2) [má] - үөһээ тахсыылаах тон
• Үһүс тон (3) [mǎ] - аллараа түһэн иһэн бүтэһигэр кыратык үөһээ тахсыылаах
• Төрдүс тон (4) [mà] - чуолкайдык аллара түһэр.

Тон уларыйыытын кытта сүһүөх (ол эбэтэр биир иероглиф) суолтата эмиэ уларыйлар. Холобур, бастакы тонунан ааҕыллыбыт [mā] "ийэ"(妈) диэн суолталаах, иккис тонунан [má] - суолтата "кунжут" (麻) диэн, үһүс тонунан ааҕыллыбыт [mǎ] "ат" (马) диэн суолталаах, төрдүс тонунан ааҕыллыбыт "этиһии" (骂) диэн суолталаах. Нейтральнай тон тыл бүтэһигэр эрэ турар, грамматическай эрэ функциялаах тылларга (частицалар) баар буолааччы.

Пиньиньҥа (кытай тылын фонетикатын алпабыыта) тон аһаҕас дорҕоон үрдүгэр анал бэлиэлэринэн бэриллэллэр - ā, á, ǎ, à), сороҕор сыыпыраннан суруллааччы - ma1, ma2, ma3, ma4. Холобур, 你好 (дорообо) nǐhǎo, эбэтэр ni3hao3 диэн суруллуон сөп.

Суруга

Кытай тыла аан дойдуга баар саамай былыргы тыллартан биирдэстэрэ, ону таһынан кытай тыла билиҥээҥҥэ дылы туһаныллар саамай былыргы суруктаах. Кытай суруга (иероглифтар) дьоппуон тылыгар туттуллар (онно кандзи диэн ааттанар), өтөрдөөҕүтэ кэриэй уонна вьетнам тылыгар эмиэ туттулла сылдьыбыта.

Кытай суруга билиҥҥи кэмҥэ икки көрүҥнээх - судургутуллубут, эбэтэр чэпчэтиллибит (упрощенные иероглифы) уонна төрүкүлүү (традиционные иероглифы). 1950 с. дылы төрүкүлүү иероглифтар туһаныллар этилэр, ол кэннэ Кытай олохтоохторун үөрэҕириилэрэ намыһах буолан, сотору кэминэн улам-улам кытай суруга чэпчэтиллэн барбыта. Билигин бүтүн Кытайга уонна Сингапурга чэпчэтиллибит сурук туһаныллар. Тайбааҥҥа уонна Гонкоҥҥа билигин даҕаны төрүкүлүү сурук туттуллар. Төрүкүлүү уонна чэпчэтиллибит сурук арааһа иероглифтар сурааһыннарын ахсааннарынан араас буолар, ол курдук, төрүкүлүү иероглифтар сурааһыннарын ахсаана чэпчэтиллибит иероглифтааҕар элбэх буолар. Холобур, "дойду" диэн иероглиф төрүкүлүү көрүҥэ 11 сурааһыннаах (國), оттон чэпчэтиллибитэ - 8 сурааһыннаах (国).

Кытай иероглифтарын ахсаана чуолкайдык биллибэт (~100 тыһ. саҕа). Үөрэхтээх киһи 3000 саҕа иероглифтары билиэхтээх.

Хас биирдии иероглиф биир эрэ сүһүөҕүнэн ааҕыллар.

Сахалыы-кытайдыы тылдьыт

• Дорообо (биир киһиэхэ) 你好 ни хао
• Дорооболоруҥ (хас эмэ дьоҥҥо) 你们好 нимэн хао
• Барыгытыгар эҕэрдэ (бары дорооболоруҥ) 大家好 дадзя хао
• Көрсүбэтэх ыраатта 好久不见了 хао дзёу бу дзъэн лэ
• Аатыҥ ким диэний? 你叫什么名字？ни дзяо шэмма миҥдзы
• Мин аатым Айсиэн 我叫艾森 уо дзяо айсэн
• Билсиһиинэн (Приятно познакомиться) 很高兴认识你 хэн гаосиҥ жэнши ни
• Хайдаххыный? 你好吗？ ни хао ма
• Махтал, үчүгэй 我很好，谢谢 уо хэн хао, сиэ-сиэ
• Мин кытайдыы саҥарбаппын 我不会说汉语 уо бу хуэй шуо ханьйүй
• Эн хантан сылдьаҕын? 你是哪里人？ ни ши на ли жэн?
• Мин Араассыыйаттан сылдьабын 我是从俄罗斯来的 уо ши соҥ ыэлуосы лай дэ
• Мин Дьокуускайга олоробун 我住在雅库茨克 уо джу дзай якуцыкэ
• Эн нууччалыы / английскайдыы саҥараҕын дуо? 你会说俄语/英语吗？ни хуэй шуо ыэйүй / йиҥйүй ма?
• Үтүө сарсыарданан 早上好 дзаошаҥ хао
• Үтүө күнүнэн 下午好 ся-уу хао
• Үтүө киэһэнэн 晚上好 уань-шаҥ хао
• Миннигэс түүллэри 晚安 / 做个好梦 уан-ан / дзо гэ хао мэҥ
• Бу хастааҕый? (хас солкуобайдааҕый) - 这个多少钱？джэй гэ дуошао ч'ъэн?
• Эчи ыараханын! - 太贵了！тай гуэй ла!
• Кыратык чэпчэтиэххин сөп дуо? - 可以有点便宜吗？кыайии йоу-д'ъэн пьян-йи ма?
• Көрсүөххэ дылы 再见 дзай-дзъэн
• Алҕас 不好意思 бухаоисы
• Бырастыы гын 对不起 дуйбучи
• Махтал 谢谢 сиэсиэ
• Баһаалыста 不客气 бу кыэ чи
• Нөрүөн-нөргүй 欢迎 хуан-йиҥ
• Билбэппин 我不知道 уо бу джидао
• Баҕарбаппын 我不想 уо бу сяҥ
• Мин өйдөөбөппүн 我不明白 уо бу миҥбай
• Туох дииргин өйдөөбөппүн 听不懂 тиҥ бу доҥ
• Өйдөөтүм 明白了 миҥбай лэ
• Наадата суох (тугу эмэ атыылаары гыннахтарына) 不要 бу йао
• Кэтэн көрүөххэ сөп да? (маҕаһыыҥҥа таҥас ылыытыгар) 可以试试吗？кыайи ши-ши ма?
• Сөп түбэспэт (таҥас) 不合身 бу хэ-шэн
• Атын баар дуо? 有别的吗？ йоу бъиэ-дэ ма?
• Сөп, үчүгэй 好 хао
• Суох 不 бу
• Куһаҕан 不好 бу хао
• Тахсар аан ханнаный? 出口在哪里？ чукоу дзай на ли?
• Туалет ханан баарый? 厕所在哪里？цэсуо дзай на ли?
• Мин мунан хааллым / Биһиги мунан хааллыбыт 我迷路了/ 我们迷路了 уо ми лу лэ / уомэн ми лу лэ
• Туох нааданый? 要什么？йао шэмма?
• Туох дьыалалааххын? 有什么事？йоу шэмма ши?
• Тыытыма миигин! 不要打扰我 бу йао дажао уо
• Көмөлөһүҥ! / Быыһааҥ 救命 дзюмиҥ
• Билигин хас чааһый? 现在几点？съэндзай дзи д'ъэн?
• Төрөөбүт күҥҥүнэн 生日快乐 шэҥжи куай-лэ
• Саҥа дьылынан 新年快乐 син-ниэн куай лэ
• Эҕэрдэ буолуохтун 恭喜你 гоҥси ни
• Ситиһиини баҕарабын 祝你好运！джу ни хаойүн
• Мин эйиигин таптыыбын 我爱你 уо ай ни