Ийэ кут
Ийэ кут диэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтин көмөтүнэн иитиллэр үгэстэрэ, саҥаны билиилэрэ ааттаналлар.
Хас эмэ үйэ тухары саха дьонун өйдөрүттэн-санааларыттан ылан быраҕа, умуннара сатаабыттарын да иһин кут-сүр үөрэҕэ сыыйа сайдан оннун булан эрэр. Россияҕа аатыгар да буоллар демократия үөскээһинэ бу үөрэх сайдыытыгар, чөлүгэр түһэн барыытыгар туһалыыр. Манна ордук бэчээт үлэтин сэргэхсийиитэ улахан туһаны аҕалар. Былыргы кэмҥэ саха дьоно кут-сүр үөрэхтэрин ойууннарын нөҥүө билэр эбиттэр, онтон билигин бэчээт бары өҥөтүнэн туһананнар билиилэрэ-көрүүлэрэ түргэнник дириҥээн иһэр.
Саха дьоно былыр-былыргыттан кут-сүр үөрэҕин итэҕэйэллэр, киһи куттара тус-туспаларын билэллэр. Бу үөрэх этэринэн киһи үс куттаах. Сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр ийэ кут туһунан маннык өйдөбүллэр мунньуллубуттар:
Саха саныырынан киһи куттара айылҕаны кытта сибээстээхтэр. Ийэ кут киһиэхэ космостан киирэр уонна айылҕа саамай дириҥ күүстэрин кытта сибээстээх. (1,24).
Ийэ куту Үрүҥ Айыы үөскэтэр. Ийэ кут киһи этин-сиинин сороҕо буолар. Ол иһин ийэ куту төрүт кут дииллэр. Ийэ кут киһи сүрэҕэр олорор. (2,119).
Киһи ийэ кута буор кутуттан арахсан туспа сылдьара эмиэ бэлиэтэнэр. Үөр буолбут ийэ кут дьоҥҥо киириэн, дьон олоҕун буортулуон сөп. (2,127).
Курууппа ойуун ийэ куту киһи этэ-хаана диир. Ыарыйдахха, киһи этэ-хаана ыалдьар, ол аата ийэ кут ыалдьара буолар. (3,35).
Кэнники кэмҥэ дьон-аймах үөрэҕи-билиини баһылааннар, Сир үрдүгэр Айылҕаны кытта атааннаспакка бииргэ олороллорун туһугар Үрүҥ айыы үөрэҕин тутустахтарына эрэ табылларын син билэн эрэллэр. Андрей Саввинов «Кут-сүр» как якутская ментальность» диэн үлэтигэр ийэ куту маннык быһаарар: «Ийэ-кут - нечто, передаваемое наследственно и предопределяющее этническую принадлежность». (4,38).
Андрей Кривошапкин «Солнце и небо - мир светлых творцов» диэн үлэтигэр ийэ кут туһунан маннык суруйар: «Ийэ кут определяла наследственность и передавалась от предков к потомкам через детей и родстенников и оставалась в серединном мире». «Ийэ кут, по поверьям саха, у родстенников был один и в силу этого за грехи отдельного человека отвечал весь род». «Якуты считали, что ийэ кут передается от предков и остается после человека в его потомках в серединном мире, и жизнь и судьба этого потомства, насколько долго сохранится его род напрямую зависят не только от действий самого человека во время всей его жизни, но и поступков его предков». (5,48-50).
Саха дьонун ийэ кут туһунан өйдөбүллэрин түмнэхпитинэ киһи өйүн-санаатын төрүтэ буолара быһаарыллар. Ийэ кут буор куту кытта бииргэ сылдьар диэн этэллэр. Ийэ кут көттөҕүнэ буор кут үрэллэр. (2,127).
Саха дьоно айылҕа кыылларын буор уонна ийэ куттаахтар диэн билинэллэр. (6,67). Айылҕа лаппа өйдөөх кыыла ыт буолар. Сахалар ыт өйүн биэстээх оҕо, онтон ат өйүн түөртээх оҕо өйүгэр тэҥнииллэр. Бу тэҥнээһин ыт өйө-санаата төһө да сайыннаҕына биэстээх оҕо өйүттэн ордук сайдыбатын бэлиэтээн көрдөрөр. Ыты үөрэтэр араас ньымалар барылара элбэхтик хос-хос хатылааһыннаах уонна манньанан бигэргэтэн биэриллэллэрин дьон бары билэллэр.
Былыргы сахалар үөрэхтэрэ ийэ кут туһунан итинник өйдөбүллэрдээх онтон, сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ ийэ кут үгүс киһиэхэ иитии-үөрэтии түмүгэр үөскээн олохсуйар диэн быһаарар. Оҕоҕо ийэ кута үөскүүрүгэр ийэтэ ылар оруола олус үрдүгүн бу кут сахалыы аата биллэрэр.
Оҕо ийэтин көрөн, кинини үтүктэн билэр-көрөр өйө-санаата ийэ куту үөскэтэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун өйө-санаата олохсуйан, сайдан иһэр. Үтүктэн үөрэнии элбэхтэ хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына өйдөнөн, мунньуллан иһиитэ ийэ кут өйө-санаата сайдан, үүнэн иһэрин бэлиэтиир. Ийэтэ оҕотун сөбүлүүр, таптыыр, киниэхэ эрэнэр өйө-санаата оҕотугар бэриллэн, оҕото олох иһин тардыһар күүһэ улахан, бөҕө тирэхтээх, дьулуурдаах буола улаатар. Ийэтин туох баар санаата, оҕотун туһунан тугу саныыра бэйэтин көрүҥүттэн оҕотугар бэриллэн иһэр. Оҕо ийэтин санаатын кыра эрдэҕиттэн билэр. Ийэ туохтан эмэ мунчааран санаарҕаатаҕына оҕото сирэйиттэн-хараҕыттан көрөн, билэ охсон кыҥкыйдаабытынан барар, эмиэ туга эрэ табыллыбат сөп түбэспэт буола охсор.
Киһи өйүн-санаатын төрүттүүр өйдөбүллэр оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата ситэ сайда, салгын кута үөскээн салайар буола илигинэ, оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар быһа киирэн мунньуллан иһэллэр. Бу өйдөбүллэр оҕо ийэтэ үөрэрин көрөн үтүктэн үөрэр буолуоҕуттан, илиитинэн бастакы хамсаныылары оҥороруттан саҕалаан үөскүүллэр. Бу быһаччы оҕо ийэ кутугар киирэн мунньуллар өйдөбүллэр киһи өйүн-санаатын төрүтүнэн буолалларын бэлиэтинэн оҕо аан маҥнайгыттан ылынан, үөрэнэн иһэр үөрэҕэ барыта үтүгүннэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэллэрэ буолар. Оҕо ийэтэ оҕотун көрөн үөрбэт буоллаҕына, оҕо хантан да ылан үөрэргэ үөрэнэрэ суох буолар. Итиннэ эбии оҕо бэйэтэ атын улахан дьону эбэтэр оҕолору көрөн үтүктэн, үөрэнэн иһиитэ ураты күүстээх. Ордук бэйэтин бараллаата оҕолору көрөн үтүктэн, түргэнник үөрэнэр. Сахалар ол иһин кыра оҕону үөрэтиини иитии диэн ордук чуолкайдаан ааттыыллар.
Оҕо бытыылкатын бэйэтэ илиитигэр тутан сөбүн көрөн иҥнэрэн үүтүн иһэр буолуута олус улахан кыайыытыгар тэҥнэнэр. Бу быһыы оҕо хамнанар кыаҕа улаатан ийэ кута үөскээн олохсуйан иһэрин бэлиэтиир. Кини илиитин бэйэтэ салайан, сөптөөх хамсаныылары оҥорор кыахтанан иһэр.
Оҕо өйдөөн-санаан, кыһанан этин-сиинин эрчийэн барыыта аан маҥнай тарбахтарын хамсаныытыттан, тугу эрэ, оонньууру, ийэтин тутан көрөн, тардыалаан маҥнайгы үөрэҕин саҕалыыр. Олус кыһанан, уһун күнү быһа тарбахтарын эрчийэр, тугу барытын тутан көрө сатыыр. Таба тутан ылар буолуута маҥнайгы кыайыыта буолар. Оҕо маҥнайгы үөрэҕин олус элбэхтэ хос-хос хатылаан үгэс оҥостон уурунан иһэр буолан олус дириҥник иҥэллэр.
Оҕо ийэ кута үөрэҕи ылынан сайдан иһэрин бэлиэтинэн таҥаһын инчэппэт буолуутугар үөрэниитэ буолар. Бу үөрэххэ оҕо олус өр кэмҥэ ийэтин көмөтүнэн үөрэнэр. Кыра сылдьан баһылаабыт ити үөрэҕэ үйэтин тухары умнуллубакка туһалыы сылдьар. Ити үөрэх умнуллан хаалбакка сылдьара, ийэ кут өйө-санаата киһини бэйэтин хаһан баҕарар салайа сылдьарын бэлиэтиир.
Төрөппүттэр бэйэлэрин өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан дииллэрэ оҕолоругар бэриллэн иһэр. Бу өй-санаа төрөппүтүттэн оҕотугар үгэс буолан быһаччы бэриллэр. Төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн бэйэлэрэ тугу үчүгэй дииллэрин элбэхтик оҥорорго үөрэттэхтэринэ, ол быһыы элбэхтэ хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар ууруллан, мунньуллан иһэр. Үгэс буолбут өйдөбүллэртэн оҕо ийэ кута үөскүүр.
Оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыыны оҥорбот буоларга чуолкайдык арааран үөрэтии, кинини үчүгэйи эрэ оҥороругар салайан биэрэр. Оҕо үчүгэйи оҥорбутуттан ийэтэ үөрдэҕинэ, хайҕаатаҕына оҕото элбэхтик үчүгэйи оҥоро сатыыр. Бу оҥорбут үчүгэй быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылыыр. Хас киһи аайы тиийэн көрдөрөн иһэр. Бу быһыыта кэлин үгэскэ кубулуйан кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллан умнуллубат гына иҥэн хаалар. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи оҥороро элбээн иһэр. Кырдьаҕас эбэлэр оҕону үчүгэйи оҥорорго үөрэтиилэрин бэйэтэ хамсанан ону-маны оҥорор буолуоҕуттан ыла саҕалаабытынан бараллар. Бу үөрэххэ аан маҥнай киһини хайыта тарпат, охсуолаабат, бытыылканы уонна оонньуурдары бырахпат буолуута киирсэр. Үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит оҕону үчүгэй иитиилээх диэн этэллэр.
Оҕо хааман бардар эрэ ону-маны оҥорорун үгэскэ кубулутара олус элбиир. Бу кэмҥэ тугу эмэ тыытаары гыннаҕына аан маҥнай улахан дьону ыйытардыы көрүтэлиир. Тэптэрэн биэрии, хайҕааһын буоллаҕына оҕо кэмэ суох үөрэр уонна бу быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылаан оҥорор. Үчүгэй быһыы кини өйүгэр-санаатыгар ити курдук хос-хос хатыланан үгэс буолан олохсуйан хаалан иһэр. Улахан дьон сөбүлээбэккэ куһаҕаннык көрөн эбэтэр буойан тохтотон, оҥорон эрэр куһаҕан быһыытын аралдьытан кэбистэхтэринэ, бу быһыы кыайан элбэхтэ хатыламмакка үгэс буолбакка хаалар. Оҕо ийэ кутугар салгыы өйдөммөккө суох буола сүтэн, умнуллан иһэр. Оччоҕуна оҕо куһаҕан быһыыны оҥоруута кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэн хаалбакка, умнуллар. Үгэс оҥорон өйгө-санааҕа иҥэринии түмүгэр оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар үчүгэйи оҥоруу өттө элбэхтик иҥэн хаалар.
Ийэтэ үлэһит буолан, туох баар үлэни кыайа хото оҥорон иһэр буоллаҕына уонна оҕотун батыһыннара сылдьан үөрэттэҕинэ оҕото ийэтин үтүктэн барыны-бары сатыырга, оҥорорго үөрэнэн иһэр.
Ийэ кут сайдыыта бытаан. Ийэ кут үтүгүннэрэн үөрэтиигэ ордук сайдар буолан, бөлөх дьон, коллектив өйө-санаата олус күүскэ дьайар. Араас олохсуйбут үгэстэр, үөрүйэхтэр бары ийэ кукка быһа дьайаллар. Манна атыттары көрөн-истэн үтүктүү ордук суолталаах. Үөрэнии маннык сайдан барыыта киһи Айылҕаҕа соҕотоҕун сылдьар буолбакка, бөлөҕүнэн кыттыһан сылдьарга ордук аналлааҕын көрдөрөр. Бу быһаарыы обществоны, дьон бөлөҕүн, соҕотох, аҕыйах киһи сайдыбыттара кыайан инники, сайдыы диэки сыҕарыппаттарын бэлиэтиир. Арай общество, дьон бөлөҕүн өйө-санаата барыта сайыннаҕына эрэ, бу дьон инники, сайдыы диэки хамсааһыннара саҕаланарын көрдөрөр. Өй-санаа маннык быһаарыыта «кумалаантан коммунизмҥа» ойон тиийии хайдах да сатамматын чуолкайдык быһаарар. Омуктарга ордук биллэр «Бытье определяет сознание» диэн өйдөбүл дьон олоҕун сайдыытыгар ордук сөп түбэһэрин бэлиэтиир.
Ийэ кут маннык өйдөбүлэ сахалар ийэ куту аймахтарга барыларыгар биир буолар диэн этиилэригэр сөп түбэһэр. Аймах дьон оҕону үөрэтэллэригэр бэйэлэрин хайдах үөрэппиттэрин курдук үөрэтэллэр. Кинилэр олохторун үөрэхтэрэ барылара олохсуйбут үгэстэргэ уонна үөрүйэхтэргэ кубулуйаннар оҕолоругар бэриллэн иһэллэр. Маннык үгэстэргэ үөрэтии көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн салгыы баран иһэр. Төрөппүттэрин ис өйдөрүн-санааларын оҕолоро кыра сылдьан, үтүктэн уонна саҥаларын истэн баһылыы сылдьарын улахан дьон аанньа ахтан өйдөөбөттөр. Кинилэр санааларыгар кыра оҕолор бэйэлэрэ өйдөөбөт буоллахтарына, өйдөрүгэр-санааларыгар туох да ууруллан хаалбатын курдук өйдөбүл билигин дьоҥҥо олохсуйан сылдьар.
Учуонайдар быһаарыыларынан киһиэхэ подсознание диэн өй-санаа баар. Бу өйү-санааны гипностаах дьон баһылаан туһаналлар. Кинилэр киһи бу өйүгэр-санаатыгар киирэннэр араас уларыйыылары, холобур, арыгыны уонна табааҕы эмтээһини оҥороллор. Психолог Рон Хаббард быһаччы быһаарар өйгө-санааҕа олохсуйбут куһаҕан быһыылар тустарынан өйдөбүллэри, араас хомолтолору уонна хом санаалары ылан бырахтахха киһи өйө-санаата ырааһыран, бэрээдэгэ тупсар диэн быһаарар. Подсознание итинник өйдөбүлэ сахалар ийэ кут өйдөбүллэригэр олус сөп түбэһэр. Сахалар ийэ куту быһааралларыгар киһи төрүт өйө-санаата ийэ кут буоларын бигэргэтэллэр.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэтин, аҕатын ытыктыыр, үтүө тылларын истэр буола үөрэннэҕинэ, үйэтин тухары итинник өйдөбүл иҥэн, олохсуйан, үгэс буолан хаалар. Оҕолорун кыра эрдэҕинэ «куһаҕан быһыыны» оҥорума диэн үөрэттэхтэринэ, биирдэ эмэ сыыһа туттан аһара хамнаннаҕына, охсуолаатаҕына, тэптэҕинэ эбэтэр тугунан эмэ бырахтаҕына, маннык быһыы сыыһа, куһаҕан быһыы буолар диэн буойан тохтотон иһэр буоллахтарына, киниэхэ бу куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга аналлаах тохтотор, туормастыыр майгылар, үгэстэр үөскээн олохсуйаллар уонна ийэ кутугар мунньуллан ууруллан иһэллэр.
Оҕо кыра эрдэҕинэ, куһаҕан быһыыны оҥорбокко, үчүгэйи эрэ оҥорорго үөрэннэҕинэ, кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыылары эрэ оҥорор туһунан олохсуйбут өйдөбүллэр, үгэстэр баар буолаллар. Маннык өйдөбүллэр, үгэстэр олохсуйуулара киһини олоҕун устата үчүгэй быһыылары оҥорорун хааччыйаллар. Маннык үөрэтии куһаҕан быһыылары оҥорортон тохтотор туормас буолар. Бу туормас, тохтотор быһыы киһи куһаҕаны оҥороору гынарын хаһан баҕарар тохтотор. Оҕо кыра эрдэҕинэ киһи быһыытыгар сөп түбэспэт хамсаныылары оҥорбот буоларга үөрэннэҕинэ, улаатан да баран ол курдук быһыылары, хамсаныылары оҥорбот буолар. Бу үөрэтии быһаарыыта сахалыы «Киһи илиитэ барбат» диэн этиинэн бигэргэтиллэр.
Бу өйдөбүл оҕоҕо олох кыра эрдэҕиттэн улахан киһини, ийэтин, эбэтин, эдьиийдэрин охсуолаабат, тэбиэлээбэт буолууга үөрэммититтэн үөскээн тахсан үгэскэ кубулуйар уонна киһи үйэтин тухары олохсуйан хаалар. Кэлин улаатан истэҕинэ бу өйдөбүл өссө дириҥээн, кэҥээн иһэр уонна араас уһуктаах, биилээх тэриллэринэн сэрэнэн туттарга үөрэниигэ, кыыллары, дьону охсуолаабат уонна кырбаабат буолууга үөрэнэргэ уларыйар.
Сахалар аатырбыт ороспуонньуктара Манчаары араас ыарахан балаһыанньаҕа түбэһэ да сырыттар киһини өлөрөн хааны тохпотоҕо биллэр. Оннооҕор кини улаханнык кыыһыран-абаран туран Чоочо баайы өлөрөөрү сананан баран илиитэ баран кыайан өлөрбөтөх. Оччотооҕу кэмҥэ киһини өлөрүү диэн саамай ыар айыы буолара уонна кыра эрдэҕиттэн аһара туттан кэбиһэргэ үөрэммэтэҕэ кинини тохтотоннор, олоҕун алдьаппыт киһиттэн иэс ситиһэр түгэн үүммүт кэмигэр «Илиитэ барбат» буолбута чахчы. (7,162).
Ийэ кут диэн сахалыы өйдөбүлү өссө дириҥэтэн уонна кэҥэтэн өйдөөтөхпүтүнэ, бу эмиэ өй-санаа мунньустубут көрүҥэ буолар. Бу өйгө-санааҕа оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайдыан иннинэ, мунньубут өйдөбүллэрэ уонна үтүктэн үөрэммит үөрэҕэ үгэскэ кубулуйаннар мунньулла сылдьаллар. Оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри мунньуллубут ийэ кутун өйө-санаата, үөрэммит үгэстэрэ киниэхэ үйэтин тухары дьайа сылдьаллара бэлиэтэнэр.
Кэлин даҕаны киһи үгүстүк хатыланар үөрэхтэрэ үгэстэргэ кубулуйаннар ийэ кукка эмиэ мунньуллар эбиттэр. Бытааннык да буоллар ийэ кут сайдыыта киһи олоҕун устатын тухары баран иһэр. Үчүгэй быһыылар үгэстэргэ кубулуйан ууруллан иһэллэрэ элбээтэҕинэ, киһи ханнык баҕарар кэмҥэ бэйэтин кыана тутта сылдьара быһаарыллар.
Билиҥҥи наука киһи өйүн-санаатын мунньустар кииннэрэ икки аҥы буолалларын билинэр. "Короткая память" диэн киһи быстах кэмҥэ өйдөөн хаалар информациятын, онтон "долговременная память" диэн киһи уһун кэмҥэ өйдөөн хааларын быһаараллар. Ийэ кут өйө-санаата диэн өйдөбүл наука этэринэн "долговременная память" диэҥҥэ сөп түбэһэр.
Сахалар «Кут-сүр үөрэхтэрэ» этэринэн киһи үс куттаах, биир эттээх-сииннээх. Бу куттар буор, ийэ уонна салгын куттар диэн ааттаналларын былыргылар быһаарбыттара уонна иҥэрбиттэрэ, дириҥ өйдөбүллэригэр олус диэн сөп түбэһэр.
Хас биирдии киһи уһун үйэтин тухары этин-сиинин эрчийэн, үөрүйэх оҥорон, өйүн-санаатын сайыннаран, тупсаран, күүһүрдэн, тулуурун улаатыннаран ойуун таһымын ситиһэр кыахтаах. Кырдьаҕаһы ытыктааһын диэн этии өй-санаа бу уларыйыытыгар олоҕурар. Былыргы кэмнэргэ аймахтарга уһун үйэлээх, олоххо уопутурбут киһилэрэ ытыктанара, тыла-өһө сыаналанара.
Сахалар үөрэхтэринэн ойуун хайдах майгылаах буола улаатара кини ийэ кута ханна иитиллэриттэн уонна ханнык кыыл дуу эбэтэр көтөр дуу кыра эрдэҕинэ туох аһы аһатан, көрөн-истэн улаатыннарарыттан быһаччы тутулуктаах. Бу тутулук маннык быһаарыллар: ытык мас илин өттүгэр ыйаммыт уйаҕа иитиллэр ойуун үтүө, үрүҥ санаалаах, онтон бу мас арҕаа өттүгэр ыйаммыт уйаҕа иитиллэр ойуун куһаҕан, сиэмэх майгылаах буола улаатар. Киһи өйө-санаата сайдыыта кырдьан истэххэ ойуун таһымыгар тиийэринэн, бу быһаарыы хас биирдии киһиэхэ барыларыгар сыһыаннаах. Кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр сыыһа, атаах буола иитиллибит оҕо үчүгэй быһыылары оҥорорунааҕар куһаҕан быһыылары элбэҕи оҥоруон уонна майгына куһаҕан буолуон сөп. Сахалар «Атаах оҕо өйө-санаата түктэри» диэн этиилэрэ итини дакаастыыр.
Төрүт уус, үлэһит, элбэх оҕолоох кэргэҥҥэ иитиллибит оҕо үтүө майгылаах, аһыныгас санаалаах, үлэһит, киһилии быһыылах киһи буола улаатар кыахтанар. Арҕааҥҥы эстэн эрэр омук үөрэҕин өрө тутартан биирдии, иккилии эрэ оҕолонон баран аһара атаахтатан кэбиһэртэн оҕолору киһилии майгыга, быһыыга иитэр уустугуран иһэр.
Үгэскэ кубулуйбут өй-санаа олус өр кэмҥэ умнуллубат. Үгэстэртэн ийэ кут өйө-санаата үөскүүр. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ тугу саҥаны билэн элбэхтэ хос-хос хатылаабыта барыта үгэскэ кубулуйан өйүгэр-санаатыгар ууруллан, иҥэн хаалан иһэр, ийэ кутун үөскэтэр.
Үгэс үөскээһинин уратылара манныктар:
а/. Саҥаны, урут билбэти билии дьайыыта. Бу дьайыы ураты күүстээҕинэн өйгө-санааҕа иҥэр күүһэ улаханыттан хаһан да умнуллубат гына өйдөнөр кыахтаах. Оҕо аан маҥнай көрбүтэ, истибитэ, соһуйбута кини өйүгэр-санаатыгар ордук күүскэ иҥэр кыахтаах. Оҕо биирдэ билбитин, соһуйа көрбүтүн үгэс оҥостунар. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үчүгэйи оҥорууга үөрэтии, бу кэмҥэ ийэ кута үөскээн олохсуйарынан ураты улахан суолталааҕын төрөппүттэр туһаналлар.
б/. Үөрэҕи хос-хос хатылаан үгэскэ кубулутуу. Бу бары билэр уонна үөрэҕи иҥэринэргэ анаан куруук туттар ньымалара, тугу эмэ умнумаары гыннахха хос-хос хатылаан биэрдэххэ кырдьык умнуллубат.
Оҕо өйө-санаата куруук саҥаны билэн, иҥэринэн иһэриттэн сайдыытын тэтимэ түргэн, билиитэ кэҥээн, хаҥаан иһэр.
«Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат» диэн сахалар үөрэхтэрэ этэрин умнан, билигин аанньа ахтыбат буола сылдьабыт эрээри, кэлин сэбиэскэй кэмҥэ атаахтык, аһара маанылаан иитиллибит оҕолор улааппыттарын кэннэ быстах быһыыга түбэһэллэрэ, сыыһа-халты туттуналлара элбээтэ. Атаах киһи хаһан баҕарар аһара бара сылдьар майгылааҕа, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыта дьону кытта тапсарын уустугурдарын таһынан, араас буолар буолбат саҥаны айыылары оҥороору, ситэ билэ-көрө илигиттэн, уопута тиийбэтиттэн сыыһа-халты туттунуулары оҥороро элбиир. Ыаллар оҕолорун аһара атаахтатан, маанылаан, барыга-бары бэлэмҥэ үөрэтэн, бобууну-хаайыыны биллэрбэккэ, үүнэ-тэһиинэ суох көҥүлүнэн ыытан кэбистэхтэринэ, кырдьар саастарыгар оҕолорун куһаҕан, аанньа ахтыбат майгыныттан, аһара бэйэмсэҕиттэн улаханнык санааргыахтарын, кэлэйиэхтэрин, хомойуохтарын сөп.
Кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтык иитиллибит, көрүллүбүт оҕо улаатан баран итирэн өйө, салгын кута көттөҕүнэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн, кыра оҕотун кэмнээҕитин курдук атаахтыыр санааланара элбэх. Ону баара улахан киһини, өссө итирбитин кэннэ ким да атаахтаппатыттан, киһиргэппэтиттэн элбэх иирсээннэр саҕаланаллар. Ол иһин атаахтык иитиллибит киһи итирдэҕинэ дьону кытта тапсыбата, иирсэрэ, кыыһырара, сыыһа-халты туттара элбээн хаалар.
Былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык эйгэҕэ, ыалга, кэргэҥҥэ иитиллибитэ, ханнык үгэстэри иҥэриммитэ өйө-санаата төрүттэнэригэр уонна сайдыытыгар ордук улахан суолтаны ыларын итинник чуолкайдык быһаарар.
Айылҕаҕа, Аан дойдуга туох барыта икки өрүттээҕин курдук өй-санаа бэйэтэ эмиэ икки өрүккэ арахсар. Өй-санаа икки өрүттэрэ сахалыы ийэ кут уонна салгын кут диэн ааттаналлар. Ийэ кут диэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтин быһаччы үтүктэн иитиллибит, үөрэммит үгэстэрэ ааттанар буоллаҕына, салгын кут диэн улаатан иһэн бэйэтэ билэн-көрөн иҥэринэр үөрэҕэ буолар.
Оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри улахан дьону, ийэтин үтүктэн үөрэммит үөрэҕэ ийэ кутун үөскэтэр. Оҕо өйө-санаата бу кэмҥэ олус күүскэ сайдар, элбэх билиини иҥэринэр, дьиэ-уот иһинээҕи өйү-санааны, тылы-өһү, киһи киһиэхэ сыһыанын барыларын билэр-көрөр. Тугу билбитэ-көрбүтэ барыта аан маҥнайгы билии буоларынан, тугу оҥорбутун оҕо өйө-санаата олус кытаанахтык иҥэринэр. Оҕо саныыр санаата, салгын кута сайда илигинэн тугу оҥорбутун хос-хос хатылаан үгэс оҥостон өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар уурунан иһэр. Бу үөрэҕэ бэйэтэ тутан-хабан оҥорор быһыыларыттан үөскүүр буоланнар өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ордук дириҥник иҥэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥороругар үөрэтэр буолуу суолтата өссө улаатар.
Куһаҕан быһыыны оҥоруу эмиэ саҥаны айыы, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу буоларынан оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук түргэнник иҥэр уратылаах. Оҕо урут оҥорбот быһыытын, саҥаны оҥоруута өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник хатанар, букатын да умнуллубат буолуон сөп. Мэйиигэ урут суоҕу, саҥаны билииттэн нейроннар саҥа холбоһуктара үөскүүр диэн медицинэ науката этэр. Биирдэ уоран туһаммыт, тутуллубатах киһи өссө уорар кыахтанара ити холобурунан дакаастанар.
Кыра оҕо өйө-санаата сайдыыта уонна улахан киһи өйө-санаата үлэлиирэ, ол аата бу өйү-санааны иҥэриниилэрэ тус-туспалар. Сахалар оҕону иитии уонна үөрэтии диэн этэллэр. Бу тыллар киһи тус-туспа куттара үөрэҕи-билиини иҥэринэллэрэ, ылыналлара тус-туспатын быһаараллар. Ийэ кут иитиллэр, онтон салгын кут үөрэнэр.
Ийэ кут иитиллэрэ диэн улахан киһи, төрөппүт бэйэтин билиитин быһалыы, маннык оҥор диэн көрдөрөн, үтүгүннэрэн үөрэтэн биэриитин аата. Бу үөрэҕи оҕо хос-хос хатылаан оҥорон өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэриннэҕинэ соннук быһыылаах киһи буола улаатар. Ол аата оҕо ньуосканан саҥа аһаары оҥостон эрдэҕинэ, аан маҥнай ньуосканы уҥа илиигинэн маннык тут диэн көрдөрөн, туттаран бэриллиэхтээх, барыны-бары уруттаан оҥорон, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн иһии туһата улахан. Оҕо ханнык илиитин аан маҥнай хамсата, туттуна үөрэтэр даҕаны, ол илиитэ куруук бастаан иһэр буолар.
Улахан киһи ийэ кута сайдыбыт буоллаҕына, субу оҥорор быһыытын ийэ кутугар иҥэн сылдьар өйдөбүллэригэр тэҥнээн көрөр кыахтаах. Ийэ кутугар иҥэн сылдьар өйдөбүллэригэр, үгэстэригэр субу оҥорор быһыыта куһаҕан диэн сыананы ыллаҕына, бу быһыытын тохтотор, оҥорбот кыахтанар.
Оҕо ийэ кута сайда илигинэ ханнык баҕарар, үчүгэй да, куһаҕан да быһыылары оҥорор кыаҕа улахан. Урукку оҥорон көрбүт билиитэ, үгэһэ суох буолан ханна да тэҥнээн көрөн, бу үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн быһаарар кыаҕа суох буолар. Оҕону кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорорун хайаан да тохтотон, аралдьытан, үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторо үөрэтии эрэ үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатарыгар тириэрдэр.
Оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторо үөрэтэн, ол быһыылара үгэс буолан иҥэллэрин ситистэххэ, кини атын оҥорор быһыыларын ол үгэстэригэр тэҥнээн көрөн оҥорор кыахтанар. Бэйэлэрэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит төрөппүттэр оҕолорун үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторо үөрэттэхтэринэ, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатара ити курдук быһаарыллар.
Бу быһаарыы салгыытынан “Үлэһит киһи оҕото – үлэһит буолар” диэн этии буолар. Үлэһит төрөппүттэрин үтүктэн, батыһан оҕо үлэлии, ону-маны оҥоро үөрэнэр. Үлэһит киһи оҕотун “Мин бэйэм”, “Бэйэм оҥоробун” диэн санаатын кыра эрдэҕиттэн хам баттаабат, сайыннарар, ол иһин оҕото тугу барытын бэйэтэ оҥоро үөрэнэн иһэр кыахтанар.
Олох ханнык баҕарар кэмнэригэр киһи өйө-санаата туруктаах, ол аата ийэ кутугар үтүө үгэстэр иитиллибит, иҥэриллибит буоллахтарына сыыһа-халты туттунуулары, быстах быһыылары оҥорон олоҕун алдьаппакка киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ табатык быһаарар. (8,83).
Билигин үгүс эдэр дьон араас киһи үөйбэтэх-ахтыбатах быстах быһыыларын оҥорон кэбиһэн баран, бу оҥорор быһыыбытын өйдөөбөккө эрэ оҥорон кэбистибит диэн этэллэр. Психологтар киһи маннык быһыытын «Состояние аффекта» диэн эриэхимэйдик ааттыыллар эрээри, сахалар маны, киһи өйө баайыллан ылар кэмэ диэн былыр-былыргыттан билэллэр. Киһи өйө-санаата маннык кэмҥэ үгүстүк тулуура тиийбэтэҕинэ, ыксаатаҕына, ыгылыйдаҕына, арыгы истэҕинэ киирэн кэлэрин сахалар билэллэр. Бу өйө баайыллыбыт кэмигэр киһини ийэ кута быһаччы салайар. Ийэ кута куһаҕаннык эбэтэр төрүт да иитиллибэтэх буоллаҕына, киһи бу кэмҥэ араас сыыһа туттуулары, быстах быһыыны оҥорон кэбиһэр кыаҕа улаатар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун чиҥник, үчүгэй быһыылары оҥорууга иитии-үөрэтии ирдэнэр.
Кыра оҕо саҥа улаатан истэҕинэ таҥарата, үтүктэр, үөрэнэр киһитэ төрөппүтэ буолар. Оҕо төрөппүтүн көрөн, кини оҥорор быһыыларын үтүктэн оҥороруттан, кини курдук буолар баҕа санаатыттан төрөппүтүн курдук санаалаах, быһыылаах буола улаатар, төрөппүтүн таҥара оҥостор. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэринэн оҕо хайаан даҕаны икки төрөппүттээҕэ ордук, өйө-санаата туруктаах буола улаатарыгар, олох икки өрүтүн, дьахтар уонна эр киһи иитэр-үөрэтэр, олоххо туттунар уратыларын билэригэр олук ууруллар.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону киһи буолууга үөрэтэр, таҥара үөрэҕэ тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэтииттэн саҕаланар. Киһи буолуу үөрэҕэр санааны салайыы, сөптөөх, киһилии суолунан салайан биэрии оҥоруллар, киһи быһыытын, сиэри аһара барбат буолууга үөрэтиллэр. Бу үөрэх сиэри-туому билэр буолууну, үчүгэй үгэстэргэ үөрэниини ирдиир.
Оҕо аан маҥнай бары оҥорор быһыыларын барыларын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэриттэн, бу быһыылара үгэскэ кубулуйан ийэ кутугар ууруллан иһэриттэн киһилии санаалаах, киһилии быһыылаах буола улаатар. Оҕону кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга үөрэтии олус улахан суолталанар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ улахан суолтата итинэн быһаарыллар.
Оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ саҥаны билэриттэн уонна элбэхтик хос-хос хатылаан оҥорор быһыыларыттан ийэ кута үөскээн олохсуйар. Оҕо бэйэтэ оҥорор быһыыларыттан үөрэнэрэ ордук кытаанахтык уонна дириҥник, хаһан да умнуллубат гына өйүгэр-санаатыгар иҥэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэтии туһата итиннэ саһан сылдьар.
Төрөппүт эппит тылын оҕото кыра эрдэҕиттэн толоро, оҥоро, кини курдук үлэлии үөрэннэҕинэ эрэ, соннук үгэс үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйар. Бу үөскээбит үгэс оҕо улааппытын кэннэ төрөппүтүн тылын истэригэр, сыаналыырыгар тириэрдэр. Оҕо төрөппүтүн курдук майгылаах буола улаатар кыахтанар.
Кыра эрдэҕинэ оҕону үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэр судургу. Аан маҥнай төрөппүт бэйэтэ үчүгэй үгэстэрдээх буолара ирдэнэр. Оҕо көрөн-истэн үтүктэрэ эмиэ элбэх. Үчүгэй үгэстэрдээх уонна олору тутуһар буолууга кыһаныахха. Оҕо бэйэтэ да үөрэниэн, билиэн-көрүөн баҕата бу кэмҥэ олус элбэх. Бу баҕа санааны сатаан туһанан, таба суолунан салайан, тугу, хайдах оҥорору көрдөрөн биэрэн бэйэни үтүгүннэрэн, батыһыннаран эрэ биэрэн истэххэ уонна куһаҕан быһыылары оҥорон куһаҕан үгэстэри иҥэриммэтин ситистэххэ үөрэх салгыы баран иһэр.
Сэбиэскэй былаас үрэллэрин саҕана оҕоломмут төрөппүттэр оҕобут улаатан истэҕинэ этэр тылбытын истибэт буолан иһэр диэн этэллэрэ элбэх. Бу төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга, бэрээдэктээх буолууга ситэн үөрэппэккэлэр аҥардастыы оонньото, атаахтата, маанылыы сылдьыбыттара, оҕолоро билигин улаатан баран кинилэр этэллэрин кырдьык истибэттэр, бэйэлэрин да аанньа ахтыбаттара улаатан иһэр.
Кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэммэккэ хаалбыт оҕо улаатан баран саҥалыы үгэстэргэ үөрэниитэ «Отох киһи отутугар дьэ өйдөнөр» диэн этиинэн бэриллэр.
Улаатан баран үгэскэ үөрэнии олус уһун кэми ылар.
Оҕону атаахтатыы, кыра эрдэҕинэ бары баҕатын толоруу, киһиргэтии, аһара бара сылдьарга үөрэтии соннук өй-санаа ийэ кутугар иҥэн уурулларын үөскэтэр. Бу оҕо кэлин улаатан да баран атаахтыы, ону-маны көрдүү сылдьар буоларын таһынан аһара туттан кэбиһэн быстах быһыыга түбэһэр кыахтанар.
Көрсүө, сэмэй, боччумнаах, аныгы үөрэх этэринэн бэрээдэктээх буолуу оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн иҥэриллэр үөрэх. Билигин сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ бу үөрэхпитин букатын хаалларан, элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” өрө тутан эдэрдэрбит киһи быһыытын аһара бара сылдьалларыттан, буолар-буолбат саҥаны айыылары оҥоро сатыылларыттан быстах быһыыга түбэһэллэрэ биллэрдик элбээтэ.
Туһа киһитэ буолуу оҕо олох кыра эрдэҕиттэн саҕаланар. Саҥа хаампыт оҕо ону-маны соһорун, таскайдыырын сөбүлүүр. Бу кэмҥэ туһалаах дьыаланы оҥотторо үөрэтии туһа киһитэ буоларын төрүттүүр. Оҕо туох кыайарыттан саҕалаан дьиэ иһигэр ону-маны аҕалыыга, илдьиигэ көмөлөһөн, тутуһан-хабыһан үөрэниитэ туһа киһитэ буолуутугар, ону-маны оҥоро үөрэниитигэр тириэрдэр, үлэһит буола улаатарыгар үтүө үгэһи иҥэриммитэ олук буолар.
Оҕо туһалаах, үчүгэй дьыаланы оҥордоҕуна дьоно үөрэр, хайгыыр, кыратык манньалыыр буоллахтарына, өссө кыһанан бу дьыалатын оҥорор. Бу быһыыта элбэхтэ хос-хос хатыланан, үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥнэҕинэ улаатан баран үгүс туһалаах дьыалалары оҥорор үлэһит киһиэхэ кубулуйар кыахтанар.
Оҕо үтүктэр дьоҕура олус улахан. Улахан дьону үтүктэн ыалдьыттаах, ол аата кэлбит ыалдьыты аһата, ону-маны солуну кэпсэтэ оонньуур, онтон хоноһолоох буола оонньоотоҕуна, аны хоноһото ороннонон утуйан турара эмиэ үтүктүллэр. Ыаллар ыалдьыты арыгынан күндүлээн элбэхтик арыгы иһиллэр буоллаҕына, оҕо ону үтүктэн оонньоон соннук быһыы үгэс буолан иҥэн хааллаҕына, кэлин улаатан баран хас ыалдьыт кэллэҕин аайы арыгы иһэн, аны арыгыһыт буолар куттала улаатар.
Арыгыһыт аҕалаах ыаллар оҕолоро ыаллаах буола оонньоотохторуна аҕа буолбут уолга: «Эн итирэн кэл ээ. Онтон мин ааны аһыам суоҕа»,- диэн сотору-сотору итирэн кэлэр аҕатын быһыытын үтүктэ сатыыллара үчүгэйгэ үөрэнии буолбатах.
Оҕо сүрүн үөрэҕэ ыаллаах буола оонньооһун буолар. Манна элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро ордук табыллаллар. Ким ийэ, ким аҕа буола оонньоотохторуна оҕолоро араас кыра, улахан куукулалар буолаллар, оҕолорго элбэх оҕолоох буолуу өйө-санаата кыра эрдэхтэриттэн иҥэриллэр. Ыаллаах буола оонньооһун оҕо кэргэн, ыал буоларыгар олук уурар, оннук үгэһи үөскэтэр. Оҕо олох кыра эрдэҕинэ кокуукка оҕону көрө-истэ үөрэниитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ элбэх оҕолоох ийэ эбэтэр аҕа буолар кыахтанар.
Элбэх ынахтаах, сылгылаах уонна олору көрө-истэ маныы оонньооһун оҕо кыра эрдэҕиттэн кыыллары, сүөһүлэри сөбүлүүрүгэр, көрөрүгэр-истэригэр үөрэтэр, оннук үгэстэри үөскэтэн иҥэрэр. Араас тутуулары кыра кубиктарынан сааһылаан уурталыы оонньообута үгэс буолан оҕо саҥаны тутарыгар, айарыгар олук буолар кыахтанар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ үгэстэрэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр араас ытыалыыр, элбэх киһини өлөртүүр оонньуулары компьютерга оонньуура олус куһаҕан. Ити үөрэнэн хаалбыт куһаҕан үгэстэрэ улааппытын кэннэ дьайыыларыттан, олус улахан куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүттэн, кут-сүр үөрэҕэ төрөппүттэри сэрэтэ, оҕолорун өйүн-санаатын харыстыы сатыыр.
Оҕоҕо ийэ кута олус күүскэ сайдар, үөскүүр кэминэн бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ кэм, ол аата олох кыратыттан 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри кэми ылар. Бу кэмҥэ оҕо оонньообут оонньуутун үгэс оҥостон иҥэринэн иһэр. Оҕо тугу оҥороруттан, хайдах хамсанарыттан үгэстэр үөскээннэр ийэ кута иитиллэн, иҥэн олохсуйар.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри майгына, ийэ кута күүскэ үөскүүр, олохсуйар. Ийэ кут киһини олоҕун устата салайарын «Кут-сүр үөрэҕэ» дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр. Манна ордук суолталааҕынан киһи биирдэ эмэтэ да буоллар итирэн дуу хайаан дуу салгын кута көтөн хаалбытын эбэтэр өйө баайыллыбытын кэннэ ийэ кута баһылаан салайар кэмэ тиийэн кэлэрин билиэ этибит. Ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибит киһи маннык кэм кэлэн ааһарыгар сыыһа-халты тутунара отой аҕыйах буолар.
Соҕотох оҕолоох ыал оҕолоро оонньуур оҕото эмиэ соҕотох буолар. Элбэх оҕолоох буолуу үгэһэ аныгы оҕолорго иҥэриллибэтэ биир оҕолоох буолууттан саҕаланан салҕанан баран иһэр.
Оҕо улахан дьону үтүктэн үөрэниитин бэйэтэ оонньоон өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар үгэс оҥостон иҥэринэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун киһилии өйгө-санааҕа үөрэтии бастаан иһэр буолара хайаан да көрдөнөр биир тутаах көрдөбүл буолар. Оҕо оонньуурдара барылара олоххо сыһыаннаах, улааттаҕына ситиһэр сыалларын көрдөрөр буолара, соннук үгэстэри үөскэтэрэ ордук. Үгэс буолбут өйдөбүллэр киһини бэйэтин салайаллар диэн «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбитигэр ырыппыппыт. Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэрэ кэлин, улааппытын кэннэ сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга киирэн биэрбэтигэр туһалыыр диэни саха киһитэ барыта билэрэ уонна олоҕор, оҕолору иитиигэ туһаныа этэ. Бу үлэбитигэр быһаарбыт оҕону үчүгэй үгэстэргэ хааччахтаан үөрэтии кэмэ оҕо бэйэтин өйө-санаата, салгын кута сайдан, умнубат буолан, бэйэтэ быһаарынан, билэн оҥорор буолуоҕуттан ыла уларыйан биэрэрэ эрэйиллэр. Бу, улаатан эрэр кэмиттэн ыла оҕо аны “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуһан, үчүгэйи уонна куһаҕаны, үрүҥү уонна хараны, аны бэйэтэ арааран билэргэ үөрэнэрэ, олоҕор туһанара хайаан да ирдэнэр.
Оҕо кыра, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан арааран билбэт эрдэҕинэ, куһаҕаны оҥорорун төрөппүтэ эбэтэр иитээччитэ хааччахтаан, элбэхтик үчүгэйи оҥорууга үөрэтэрин аата ийэ кутун иитии, ол аата улахан киһи бэлэм билиититтэн иитэн биэриитэ диэн ааттанар, онтон улаатан, бэйэтин өйө-санаата, салгын кута сайдыытыгар, үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэргэ аны үөрэннэҕинэ эрэ табыллар.
Оҕо бэйэтин өйө-санаата, салгын кута сайыннаҕына ону-маны ааҕан, көрөн-истэн билэрэ өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэрэ араас элбэх билиилэри, ол иһигэр куһаҕаны даҕаны иҥэринэригэр тириэрдиэн сөп. Бу кэмҥэ оҕо сиэр уонна киһи быһыытын көрдөбүллэрин үөрэтэн билэн, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран тутуһар буолара өйө-санаата туруктаахтык сайдыытыгар тириэрдэр.
Бэйэтэ сайдан, саҥаны арыйан, айыыны оҥорон иһэр оҕо өйүн-санаатын аһара тиэтэтэн, өссө саҥаны ай, киһи билбэтин оҥорон ис диэн үөрэтии суох буолара ордук. Оҕону “айыыны оҥор” диэн үөрэтии оҕону тиэтэтэн, ыксатан, билиитин ситэтэ суох оҥорон, сыыһа-халты туттунууларга, быстах быһыыны оҥорууга тириэрдэр. Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илигинэ тиэтэтииттэн, ыксатыыттан боростуойдук, судургутук оҥоруллар куһаҕан быһыылары элбэхтик оҥорор кыахтанан хаалыан сөп.
Үрүҥ айыылартан кэлэр билиилэри, ол аата ааспыт көлүөнэлэр үөрэхтэрин оҕо кыра эрдэҕинэ улаханнык сиидэлээн, ыраастаан баран өйүгэр-санаатыгар тириэрдиллэр. Былыргы, өйдөрө-санаалара ситэ сайда илик дьон куһаҕаны, буруйу, өлөрсүүнү оҥороллоро быдан элбэх буоларынан, ол куһаҕаны оҥорбуттара эмиэ хара айыы буолан сылдьаллар. Бу куһаҕан, хара айыылары кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар тиэрдибэккэ, хаалларан кэбистэххэ, оҕо өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыылар ордук элбэхтик иҥэн хаалыахтара.
Омук итэҕэлэ, бу омук дьонун өйүн-санаатын иитиигэ-үөрэтиигэ аналланар. Итэҕэл икки өрүтүн, ол аата таҥараны уонна айыыны ханан тус-туспа арахсалларын арааран билэн олоххо табан туһаныы ирдэнэр. Итэҕэл икки өрүтэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан, бэйэ-бэйэлэрин сайыннарсан, тэҥнэһэн, кэккэлэһэ баран истэхтэринэ эрэ, омук олоҕо туруктаах, биир тэҥник баран иһэр кыахтанар. Хайалара эрэ аһара баһыйан барыыта олоххо халыйыыны, атына хаалан хаалыытын үөскэтэр. Итэҕэл айыы өттө аһара бардаҕына, былыргыны үөрэтии, билии төһө да кэҥээбитин иһин, куһаҕан, охсуһар, этиһэр быһыылар элбээннэр сайдан иһэр олохтон хаалан хаалыы чахчы үөскүөн сөп. Таҥара өттө аһара бардаҕына омук былыргы төрүттэрин умнан атын омукка кубулуйуута кэлиэн сөп.
Омук бэйэтэ уларыйбакка, тылын буккуйбакка, урукку олоҕун үгэстэрин уларыппакка эрэ кытаанахтык тутуһан сылдьарын итэҕэл айыылартан тутулуктаах өттө ирдиир. Итэҕэл бу өттө ордук улахан, өйдөрүн-санааларын туппут, бэйэлэрин билиммит, киһи буолуу үөрэҕин баһылаабыт дьону үөрэтэргэ табыллар. Үрүҥ айыы итэҕэлин тутуһааччылар саха тылын төрдүттэн уларыппакка, ийэ уонна аҕа диэн тылларбытын оннугар түһэрэн, былыргытын курдук туһаныыны кытаанахтык ирдииллэрэ эрэйиллэр.
Үрүҥ айыылартан кэлэр билиини тутуһар улахан дьон былыргылар билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн талан ылан оҕолорун аныгы сиэрдээх киһи быһыытыгар сөп түбэһэр, олоххо туһалаах өттүн ылан иитэллэр-үөрэтэллэр. Былыргылар билиилэриттэн үрүҥ айыытын талан ылан, куһаҕан, дьоҥҥо буортулаах хара айыыттан чопчу арааран, оҕолорун иитиигэ-үөрэтиигэ туһаналлар. Итэҕэл айыылартан тутулуктаах өттүттэн куһаҕана, дьоҥҥо буортулааҕа ыраастанан умнууга хаалан иһэрэ, киһи өйө-санаата сайдыытыгар, үчүгэй быһыыта элбииригэр тириэрдэр уонна омук былыргылар үөрэхтэрин тутуһан уларыйбакка, бэйэтинэн сылдьарын хааччыйар аналлаах.
Саҥа сайдан, улаатан, үүнэн иһэр оҕо өйүн-санаатын итэҕэл таҥара диэн ааттаах өттө табатык быһааран үөрэтэр. Таҥара итэҕэлэ аһара баран иһэр оҕо өйүн-санаатын хааччахтаан, киһи буолуу суолунан салайан биэрдэҕинэ эрэ, киһилии майгылаах, көрсүө, сэмэй дьон үксүүллэриттэн олох салгыы сайдар кыахтанар.
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн оҕо ийэ кута саҥа төрүөҕүттэн, хараҕа иччилэниэҕиттэн сайдан 5 эбэтэр 6 сааһыгар, бэйэтин өйө-санаата сайдыар диэри кэмҥэ олус күүскэ сайдар, өйгө-санааҕа иҥэр уонна киһини бэйэтэ да билбэтинэн үйэтин тухары салайыыга быһаччы кыттыһар. Былыргылар үөрэхтэрин төһө да тыал тыаһын курдук истибиппит, аанньа ахтыбатахпыт иһин, аныгы наука чинчийиилэрэ олор табаларын бигэргэтэн иһэллэр. Киһи итирэн дуу, хайаан дуу өйө, салгын кута көттөҕүнэ хаһан эрэ санаатыгар туппутун, өйүгэр-санаатыгар ууруммутун оҥорон кэбиһэрэ, бу кэмҥэ киһини салайыыны ийэ кута быһаччы оҥорорун дакаастыыр.
«Харах иччитэ» диэн этии кыыллар, оҕо, киһи харахтарыгар араарыллан көстөр ханнык эрэ сырдык кыымнартан, сырдаан көстөрүттэн, утары көрүүгэ киһини таба көрүүттэн быһаарыллар өй-санаа баарын биллэрэр өйдөбүл буолар. Оҕо киһини таба көрөр буолуоҕуттан ыла хараҕа иччитийэр, өйө-санаата күүскэ сайдар, ийэ кута үөскээн, иитиллэн мунньуллар.
РАМН неврологиятын киинин мэйиини үөрэтэр отделын салайааччыта профессор Сергей Иллариошкин үөрэтэн, чинчийэн оҕо 3 сааһыгар диэри тугу өйдөөбүтэ барыта мэйиитигэр иҥэн сылдьар сирин булбут. Профессор бу булуутунан, арыйыытынан оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө-санаата, умнубат буолуута үөскүөр диэри тугу да өйдөөбөт диэн этии сыыһа буоларын быһаарда. (9,3). Сахалар оҕо өйө-санаата, ийэ кута 5 сааһыгар диэри үөскүүр уонна бу кута киһи үйэтин тухары дьайа сылдьар диэн этиилэрэ аныгы науканан дакаастанан эрэрин биллэрэр.
Учуонай өй үлэтинэн дьарыктаныы, элбэҕи билии мэйии үлэлиир дьоҕура улаатарыгар уонна киһи үйэтэ уһууругар тириэрдэрин арыйда. Бу быһаарыы биһиги икки омук тылын, билиитин баһылааһын киһи өйө-санаата сайдыыны ситиһэр кыаҕын улаатыннарар диэн быһаарыыбытын бигэргэтэр.
Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айааччылар, аныгы тыл үөрэхтээхтэрэ уонна урукку, сэбиэскэй үөрэхтээх учуонайдар ийэ кут киһиэхэ халлаантан кэлэн түһэр диэн этиилэрэ таһы-быһа сымыйа. Саха дьонун барыларын билбэт аата албыннааһын буолар. Бу этии сымыйатын наука оҕону пробиркаҕа үөскэтэн төрөтөрө, ким да оройго үрбэтэҕинэ даҕаны өйө-санаата үөскүүрэ ханнык да саарбахтабыла суох дакаастыыр.
Ийэ кут диэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтэ көрөн-истэн, тутан-хабан, бэйэтин үтүгүннэрэн иҥэрэн биэрэр өйө-санаата буолар. Бу кэмҥэ оҕо ханнык тылынан саҥарара, кими хайдах ааттыыра, бэйэтин ханнык омугунан билинэрэ барыта быһаарыллар. Оҕо ийэ кутун иитии олоҕу хайдах олорорун төрүттүүр.
Туһаныллыбыт литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Саха төрүт культурата. 11 чааһа. Саха республикатын үөрэҕин министерствота. Учууталга көмө. Дьокуускай: 1992.- 80 с.
2. Афанасьев Л.А. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КиФ, 1993.- 184 с.
3. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» Нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.
4. «Илин» сурунаал. 1993 - 94.
5. «Илин» сурунаал. 1998 с. N 1.
6. «Илин» сурунаал. 2000 с. N 1.
7. Предания, легенды и мифы саха ( якутов ). Новосибирск, «Наука» Сибирская издательская фирма РАН,- 1995.- 400 с.
8. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.
9. Газета «Аргументы и факты». №10, 2011 г.