Ийэ кут 1
Ийэ кут (былыргылар билиилэрэ)
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Хас эмэ үйэ тухары саха дьонун өйдөрүттэн-санааларыттан ылан быраҕа, умуннара сатаабыттарын да иһин кут-сүр үөрэҕэ сыыйа сай¬дан оннун булан эрэр. Россияҕа аатыгар да буоллар демократия үөскээһинэ бу үөрэх сайдыытыгар, чөлүгэр түһэн барыытыгар туһалаата. Манна ордук бэчээт үлэтин сэргэхсийиитэ улахан туһаны аҕалар. Былыргы кэмҥэ саха дьоно кут-сүр үөрэхтэрин ойууннарын нөҥүө билэр эбит буоллахтарына билигин бэчээт бары өҥөтүнэн туһананнар билиилэрэ-көрүүлэрэ түргэнник дириҥээн иһэр.
Саха дьоно былыр-былыргыттан кут-сүр үөрэҕин итэҕэйэллэр, киһи куттара тус-туспа буолалларын билэллэр. Бу үөрэх этэринэн киһи үс куттаах. Сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр ийэ кут туһунан маннык өйдөбүллэр мунньуллубуттар:
Саха саныырынан киһи куттара айылҕаны кытта сибээстээхтэр. Ийэ кут киһиэхэ космостан киирэр уонна айылҕа саа¬май дириҥ күүстэрин кытта сибээстээх. (1,24).
Ийэ куту Үрүҥ Айыы үөскэтэр. Ийэ кут киһи этин-сиинин сороҕо буолар. Ол иһин ийэ куту төрүт кут дииллэр. Ийэ кут киһи сүрэҕэр олорор. (2,119). Киһи ийэ кута буор кутуттан арахсан туспа сылдьара эмиэ бэлиэтэнэр. Үөр буолбут ийэ кут дьоҥҥо киириэн, дьон олоҕун буортулуон сөп. (2,127).
Курууппа ойуун ийэ куту киһи этэ-хаана диир. Ыарыйдахха, киһи этэ-хаана ыалдьар, ол аата ийэ кут ыалдьара буолар. (3,35).
Кэнники кэмҥэ дьон-аймах үөрэҕи-билиини баһылааннар, Сир үрдүгэр Айылҕаны кытта атааннаспакка бииргэ олороллорун наадатыгар Үрүҥ Айыы үөрэҕин тутустахтарына эрэ табылларын син билэн эрэллэр. Андрей Саввинов «Кут-сүр» как якутская ментальность» диэн үлэтигэр ийэ куту маннык быһаарар: «Ийэ-кут - нечто, передаваемое наследст¬венно и предопределяющее этническую принадлежность». (4,38).
Андрей Кривошапкин «Солнце и небо - мир светлых творцов» диэн үлэтигэр ийэ кут туһунан маннык суруйар: «Ийэ кут определяла нас-ледственность и передавалась от предков к потомкам через детей и родстенников и оставалась в серединном мире». «Ийэ кут, по поверьям саха, у родстенников был один и в силу этого за грехи отдельного человека отвечал весь род». «Якуты считали, что ийэ кут передается от предков и остается после человека в его потомках в серединном мире, и жизнь и судьба этого потомства, насколько долго сохранится его род напрямую зависят не только от действий самого человека во время всей его жизни, но и поступков его предков». (5,48-50).
Саха дьонун ийэ кут туһунан өйдөбүллэрин түмнэхпитинэ киһи өйүн-санаатын төрүтэ буолара быһаарыллар. Ийэ кут буор куту кытта бииргэ сылдьар диэн этэллэр. Ийэ кут көттөҕүнэ буор кут үрэллэр. (2,127).
Саха дьоно айылҕа кыылларын буор уонна ийэ куттаахтар диэн би-линэллэр. (6,67). Айылҕа лаппа өйдөөх кыыла ыт буолар. Сахалар ыт өйүн биэстээх оҕо, онтон ат өйүн үстээх оҕо өйүгэр тэҥнииллэр. Бу тэҥнээһин ыт өйө-санаата төһө да сайыннаҕына биэстээх оҕо өйүттэн ордук сайдыбатын бэлиэтээн көрдөрөр. Итини тэҥэ ыты үөрэтэр араас ньымалар барылара элбэхтик хос-хос хатылааһыннаах уонна манньанан бигэргэтэн биэриилээх буолуохтаахтарын дьон бары билэллэр.
Былыргы сахалар үөрэхтэрэ ийэ кут туһунан итинник өйдөбүллэрдээх буоллаҕына, сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ ийэ кут үгүс киһиэхэ иитии-үөрэтии түмүгэр үөскээн олохсуйар диэн быһаарар. Оҕоҕо ийэ кута үөскүүрүгэр ийэтэ ылар оруола олус үрдүк буоларын бу кут сахалыы аата даҕаны биллэрэр.
Оҕо ийэтин көрөн, кинини үтүктэн билэр-көрөр өйө-санаата ийэ куту үөскэтэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун өйө-санаата олохсуйан, сайдан иһэр. Үтүктэн үөрэнии элбэхтэ хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына өйдөнөн, мунньуллан иһиитэ ийэ кут өйө-санаата сайдан, үүнэн иһэрин бэлиэтиир. Ийэтэ оҕотун сөбүлүүр, таптыыр, киниэхэ эрэнэр өйө-санаата оҕотугар бэриллэн, оҕото олох иһин тардыһар күүһэ улахан, бөҕө тирэхтээх, дьулуурдаах буола улаатар. Ийэтин туох баар санаата, оҕотун туһунан тугу саныыра бэйэтин көрүҥүттэн оҕотугар бэриллэн иһэр. Оҕо ийэтин санаатын кыра эрдэҕиттэн билэр. Ол курдук ийэ туохтан эмэ мунчааран санаарҕаатаҕына оҕото сирэйиттэн-хараҕыттан көрөн, билэ охсон кыҥкыйдаабытынан барар, эмиэ туга эрэ табыллыбат сөп түбэспэт буола охсор.
Киһи өйүн-санаатын төрүттүүр өйдөбүллэр оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата ситэ сайда, салгын кута үөскээн салайар буола илигинэ, оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар быһа киирэн мунньуллан иһэллэр. Бу өйдөбүллэр оҕо ийэтэ үөрэрин көрөн үтүктэн үөрэр буолуоҕуттан, илиитинэн бастакы хамсаныылары оҥороруттан саҕалаан үөскүүллэр. Бу быһаччы оҕо ийэ кутугар киирэн мунньуллар өйдөбүллэр киһи өйүн-санаатын төрүтүнэн буолалларын бэлиэтинэн оҕо аан маҥнайгыттан ылынан, үөрэнэн иһэр үөрэҕэ барыта үтүгүннэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэллэрэ буолар. Ол курдук оҕо ийэтэ оҕотун көрөн үөрбэт буоллаҕына, оҕо хантан да ылан үөрэргэ үөрэнэрэ суох буолар. Итиннэ эбии оҕо бэйэтэ атын улахан дьону эбэтэр оҕолору көрөн үтүктэн, үөрэнэн иһиитэ ураты күүстээх. Ордук бэйэтин бараллаата оҕолору көрөн үтүктэн, түргэнник үөрэнэр. Сахалар ол иһин кыра оҕону үөрэтиини иитии диэн ордук чуолкайдаан ааттыыллар.
Оҕо бытыылкатын бэйэтэ илиитигэр тутан сөбүн көрөн иҥнэрэн үүтүн иһэр буолуута олус улахан кыайыытыгар тэҥнэнэр. Бу быһыы оҕо хамнанар кыаҕа улаатан ийэ кута үөскээн олохсуйан иһэрин бэлиэтиир. Kини илиитин бэйэтэ салайан, сөптөөх хамсаныылары оҥорор кыахтанан иһэр.
Оҕо өйдөөн-санаан, кыһанан этин-сиинин эрчийэн барыыта аан маҥнай тарбахтарын хамсаныытыттан, тугу эрэ, оонньууру, ийэтин тутан көрөн, тардыалаан маҥнайгы үөрэҕин саҕалыыр. Олус кыһанан, уһун күнү быһа тарбахтарын эрчийэр, тугу барытын тутан көрө сатыыр. Таба тутан ылар буолуута маҥнайгы кыайыыта буолар. Оҕо маҥнайгы үөрэҕин олус элбэхтэ хос-хос хатылаан үгэс оҥостон уурунан иһэр буолан олус дириҥник иҥэллэр.
Оҕо ийэ кута үөрэҕи ылынан сайдан иһэрин бэлиэтинэн таҥаһын ин-чэппэт буолуутугар үөрэниитэ буолар. Бу үөрэххэ оҕо олус өр кэмҥэ ийэтин көмөтүнэн үөрэнэр. Кыра сылдьан баһылаабыт ити үөрэҕэ үйэ¬тин тухары умнуллубакка туһалыы сылдьар. Ити үөрэх умнуллан хаал¬бакка сылдьара, ийэ кут өйө-санаата киһини бэйэтин хаһан баҕарар салайа сылдьарын бэлиэтиир.
Төрөппүттэр бэйэлэрин өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан дииллэрэ оҕолоругар бэриллэн иһэр. Биһиги санаабытыгар бу өй-санаа төрөппүтүттэн оҕотугар үгэс буолан быһаччы бэриллэр. Ол курдук төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн бэйэлэрэ тугу үчүгэй дииллэрин элбэхтик оҥорорго үөрэттэхтэринэ, ол быһыы элбэхтэ хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар ууруллан, мунньуллан иһэр. Маннык үгэс буолбут өйдөбүллэртэн оҕо ийэ кута үөскүүрэ итинник быһаарыллар.
Оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыыны оҥорбот буоларга чуолкайдык арааран үөрэтии, кинини үчүгэйи эрэ оҥороругар салайан биэрэр. Оҕо үчүгэйи оҥорбутуттан ийэтэ үөрэр буоллаҕына, хайҕаатаҕына оҕото элбэхтик үчүгэйи оҥоро сатыыр. Бу оҥорбут үчүгэй быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылыыр. Хас киһи аайы тиийэн көрдөрөн иһэр. Ол иһин бу быһыыта кэлин үгэскэ кубулуйан кини өйүгэр-са-наатыгар, ийэ кутугар ууруллан умнуллубат гына иҥэн хаалар. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи оҥороро элбээн иһэр. Кырдьаҕас эбэлэр оҕону үчүгэйи оҥорорго үөрэтиилэрин бэйэтэ хамсанан ону-маны оҥорор буо-луоҕуттан ыла саҕалаабытынан бараллар. Бу үөрэххэ аан маҥнай киһини хайыта тарпат, охсуолаабат, бытыылканы уонна оонньуурдары бырахпат буолуутун киллэриэххэ сөп. Үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит оҕону үчүгэй иитиилээх диэн этэллэр.
Оҕо хааман бардар эрэ ону-маны оҥорорун үгэскэ кубулутара олус элбиир. Бу кэмҥэ тугу эмэ тыытаары гыннаҕына аан маҥнай улахан дьону ыйытардыы көрүтэлиир. Тэптэрэн биэрии, хайҕааһын буоллаҕына оҕо кэмэ суох үөрэр уонна бу быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылаан оҥорор. Үчүгэй быһыы кини өйүгэр-санаатыгар ити курдук хос-хос хатыланан үгэс буолан олохсуйан хаалан иһэр. Онтон улахан дьон сөбүлээбэккэ куһаҕаннык көрөн эбэтэр буойан тохтотон, оҥорон эрэр куһаҕан быһыытын аралдьытан кэбистэхтэринэ, бу быһыы кыайан элбэхтэ хатыламмакка үгэс буолбакка хаалар. Ол иһин оҕо ийэ кутугар салгыы өйдөммөккө суох буола сүтэн, умнуллан иһэр. Оччоҕуна оҕо куһаҕан быһыыны оҥоруута кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэн хаалбакка, умнуллар. Ити курдук үгэс оҥорон өйгө-санааҕа иҥэринии түмүгэр оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар үчүгэйи оҥоруу өттө элбэхтик иҥэн хаалар.
Ийэтэ үлэһит буолан, туох баар үлэни кыайа хото оҥорон иһэр буоллаҕына уонна оҕотун батыһыннара сылдьан үөрэттэҕинэ оҕото ийэ-тин үтүктэн барыны-бары сатыырга, оҥорорго үөрэнэн иһэр.
Ийэ кут сайдыыта бытаан. Ийэ кут үтүгүннэрэн үөрэтиигэ ордук сайдар буолан, бөлөх дьон, коллектив өйө-санаата олус күүскэ дьайар. Араас олохсуйбут үгэстэр, үөрүйэхтэр бары ийэ кукка быһа дьайаллар. Манна атыттары көрөн-истэн үтүктүү ордук суолталаах. Үөрэнии маннык сайдан барыыта киһи Айылҕаҕа соҕотоҕун сылдьар буолбакка, бөлөҕүнэн кыттыһан сылдьарга ордук аналлааҕын көрдөрөр. Бу быһаарыы обществоны, дьон бөлөҕүн, соҕотох, аҕыйах киһи сайды-быттара кыайан инники, сайдыы диэки сыҕарыппаттарын бэлиэтиир. Арай общество, дьон бөлөҕүн өйө-санаата барыта сайыннаҕына эрэ, бу дьон инники, сайдыы диэки хамсааһыннара саҕаланарын көрдөрөр. Өй--санаа маннык быһаарыыта «кумалаантан коммунизмҥа» ойон тиийии хай-дах да сатамматын чуолкайдык быһаарар. Итини тэҥэ омуктарга ордук биллэр «Бытье определяет сознание» диэн өйдөбүл дьон олоҕун сай-дыытыгар ордук сөп түбэһэрин бэлиэтиир.
Ийэ кут маннык өйдөбүлэ сахалар ийэ куту аймахтарга барыларыгар биир буолар диэн этиилэригэр сөп түбэһэр. Ол курдук аймах дьон оҕону үөрэтэллэригэр бэйэлэрин хайдах үөрэппиттэрин курдук үөрэтэллэр. Кинилэр олохторун үөрэхтэрэ барылара олохсуйбут үгэстэргэ уонна үөрүйэхтэргэ кубулуйаннар оҕолоругар бэриллэн иһэллэр. Маннык үгэстэргэ үөрэтии көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн салгыы баран иһэр. Төрөппүттэрин ис өйдөрүн-санааларын оҕолоро кыра сылдьан, үтүктэн уонна саҥаларын истэн баһылыы сылдьарын улахан дьон аанньа ахтан өйдөөбөттөр. Кинилэр санааларыгар кыра оҕолор бэйэлэрэ өй¬дөөбөт буоллахтарына, өйдөрүгэр-санааларыгар туох да ууруллан хаалбат буолуохтааҕын курдук өйдөбүл билигин дьоҥҥо олохсуйан сылдьар.
Учуонайдар быһаарыыларынан киһиэхэ подсознание диэн өй-санаа баар. Бу өйү-санааны гипностаах дьон баһылаан туһаналлар. Кинилэр киһи бу өйүгэр-санаатыгар киирэннэр араас уларыйыылары, холобур, арыгыны уонна табааҕы эмтээһини оҥороллор. Психолог Рон Хаббард быһаччы быһаарар өйгө-санааҕа олохсуйбут куһаҕан быһыылар тустарынан өйдөбүллэри, араас хомолтолору уонна хом санаалары ылан бырахтахха киһи өйө-санаата ырааһыран, бэрээдэгэ тупсар диэн быһаарар. Подсознание итинник өйдөбүлэ сахалар ийэ кут өйдөбүллэригэр олус сөп түбэһэр. Ол курдук сахалар ийэ куту быһааралларыгар киһи төрүт өйө-санаата ийэ кут буоларын бигэргэтэллэр.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэтин, аҕатын ытыктыыр, үтүө тылларын истэр буола үөрэннэҕинэ, үйэтин тухары итинник өйдөбүл иҥэн, олохсуйан, үгэс буолан хаалар. Оҕолорун кыра эрдэҕинэ «куһаҕан быһыыны» оҥорума диэн үөрэттэхтэринэ, биирдэ эмэ сыыһа туттан аһара хамнаннаҕына, охсуолаатаҕына, тэптэҕинэ эбэтэр тугунан эмэ бырахтаҕына, маннык быһыы сыыһа, куһаҕан быһыы буолар диэн буойан тохтотон иһэр буоллахтарына, киниэхэ бу куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга аналлаах тохтотор, туормастыыр майгылар, үгэстэр үөскээн олохсуйаллар уонна ийэ кутугар мунньуллан ууруллан иһэллэр.
Оҕо кыра эрдэҕинэ, куһаҕан быһыыны оҥорбокко, үчүгэйи эрэ оҥорорго үөрэннэҕинэ, кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыылары эрэ оҥорор туһунан олохсуйбут өйдөбүллэр, үгэстэр баар буолаллар. Маннык өйдөбүллэр, үгэстэр олохсуйуулара киһини олоҕун устата үчүгэй быһыылары оҥорорун хааччыйаллар. Итини тэҥэ маннык үөрэтии куһаҕан быһыылары оҥорортон тохтотор туормас буолар. Бу туормас, тохтотор быһыы киһи куһаҕаны оҥороору гынарын хаһан баҕа-рар тохтотор. Ол аата, оҕо кыра эрдэҕинэ киһи быһыытыгар сөп түбэспэт хамсаныылары оҥорбот буоларга үөрэннэҕинэ, улаатан да баран ол курдук быһыылары, хамсаныылары оҥорбот буолар. Бу үөрэтии быһаарыыта сахалыы «Киһи илиитэ барбат» диэн этиинэн бигэргэтиллэр.
Киһи илиитэ барбат буолуута хаһан үөскээн олохсуйарый? Бу өйдөбүл оҕоҕо олох кыра эрдэҕиттэн улахан киһини, ийэтин, эбэтин, эдьиийдэрин охсуолаабат, тэбиэлээбэт буолууга үөрэммититтэн үөскээн тахсан үгэскэ кубулуйар уонна киһи үйэтин тухары олохсуйан хаалар. Кэлин улаатан истэҕинэ бу өйдөбүл өссө дириҥээн, кэҥээн иһэр уонна араас уһуктаах, биилээх тэриллэринэн сэрэнэн туттарга үөрэниигэ, кыыллары, дьону охсуолаабат уонна кырбаабат буолууга үөрэнэргэ уларыйар.
Сахалар аатырбыт ороспуонньуктара Манчаары араас ыарахан балаһыанньаҕа түбэһэ да сырыттар киһини өлөрөн хааны тохпотоҕо биллэр. Оннооҕор кини улаханнык кыыһыран-абаран туран Чоочо баайы өлөрөөрү сананан баран илиитэ баран кыайан өлөрбөтөх. Оччотооҕу кэмҥэ киһини өлөрүү диэн саамай ыар айыы буолара уонна кыра эрдэҕиттэн аһара туттан кэбиһэргэ үөрэммэтэҕэ кинини тохтотоннор, олоҕун алдьаппыт киһиттэн иэс ситиһэр түгэн үүммүт кэмигэр «Илиитэ барбат» буолбута чахчы. (7,162).
Ийэ кут диэн сахалыы өйдөбүлү өссө дириҥэтэн уонна кэҥэтэн өйдөөтөхпүтүнэ, бу эмиэ өй-санаа мунньустубут көрүҥэ буолар. Бу өйгө-санааҕа оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайдыан иннинэ, мунньубут өйдөбүллэрэ уонна үтүктэн үөрэммит үөрэҕэ үгэскэ кубулуйаннар мунньулла сылдьаллар. Ити курдук, оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри мунньуллубут ийэ кутун өйө-санаата, үөрэммит үгэстэрэ киниэхэ үйэтин тухары дьайа сылдьаллара бэлиэтэнэр.
Итини тэҥэ кэлин даҕаны киһи үгүстүк хатыланар үөрэхтэрэ үгэстэргэ кубулуйаннар ийэ кукка эмиэ мунньуллар эбиттэр. Ол иһин бытааннык да буоллар ийэ кут сайдыыта киһи олоҕун устатын тухары баран иһэр. Үчүгэй быһыылар үгэстэргэ кубулуйан ууруллан иһэллэрэ элбээтэҕинэ, киһи ханнык баҕарар кэмҥэ бэйэтин кыана тутта сылдьа¬ра быһаарыллар.
Билиҥҥи наука киһи өйүн-санаатын мунньустар кииннэрэ икки аҥы буолалларын билинэр. Kороткая память диэн киһи быстах кэмҥэ өйдөөн хаалар информациятын, онтон долговременная память диэн киһи уһун кэмҥэ өйдөөн хааларын быһаараллар. Биһиги ийэ кут өйүн-санаатын быһаарыыбыт наука этэринэн киһи долговременная память диэҥҥэ сөп түбэһэр. (8,83).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Саха төрүт культурата. 11 чааһа. Саха республикатын үөрэҕин министерствота. Учууталга көмө. Дьокуускай: 1992.- 80 с.
2. Афанасьев Л.А. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КиФ, 1993.- 184 с.
3. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» Нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.
4. «Илин» сурунаал. 1993 - 94.
5. «Илин» сурунаал. 1998 с. N 1.
6. «Илин» сурунаал. 2000 с. N 1.
7. Предания, легенды и мифы саха ( якутов ). Новосибирск, «Нау-ка» Сибирская издательская фирма РАН,- 1995.- 400 с.
8. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.